Güney Kafkasya`da Rus-Kaçar (İran) nüfuz mücadelesi (1779-1813)

Abstract

Rusların XVIII. asrın sonlarından başlayarak, XIX. asrın ilk çeyreğine kadar Güney Kafkasya'ya yayılım göstermeleri, birçok cephede mücadele vermeyi gerektiren tarihsel bir süreç yaratmıştır. Savaş ve diplomasi ile şekillenen bu oluşum sürecinin sancıları bugün dahi hissedilmekle birlikte, söz konusu dönemde Rus işgaline karşı takınılan tutumların yaratmış olduğu husumetlerin de henüz aşılamadığı gerçeği ile yüz yüze kalınmaktadır.II. Katerina (1762-1796) döneminde bir daha dönmeksizin Kafkasya'ya adım atan Rusya, bölgede kalıcı olmak adına büyük bir mücadele vermiştir. Doğa şartları, Osmanlı ve İran'ın bölgesel nüfuzu, feodal güç odaklarının çetrefilli politikaları ve en nihayetinde Rus idaresine girme konusunda direnç gösteren Kafkas halklarının haklı direnişleri bu süreci oldukça sancılı hale getiren faktörler olmuştur. Bu çalışma Güney Kafkasya'nın Rusya sınırlarına dâhil edilmesini, belli başlı olaylar üzerinden irdelemekte ve sürecin tüm bileşenleri ile birlikte ne şekilde vuku bulduğu konusu üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bu amaç doğrultusunda I. Bölüm'de; XVIII. yüzyıl sonları itibariyle Güney Kafkasya'da ortaya çıkan Rus-Kaçar rekabetine değinilmektedir. Burada öncelikli olarak Rusya'nın Güney Kafkasya'ya ne zaman ve niçin ilgi göstermeye başladığı sorusu aydınlatılmaya gayret edilerek, bu amaç doğrultusunda atılan adımlar ve bunun yarattığı sonuçlar üzerinde durulmaktadır. Yine Rusların özellikle Gürcistan üzerinden Güney Kafkasya'ya sirayet etme çabaları, İran'da ortaya çıkan yeni bir hanedanın geleneksel refleksi ile karşılık bulmuş ve böylelikle ileride iki büyük savaşa neden olacak Rus-Kaçar rekabetinin temelleri atılmıştır.II. Bölüm; XIX. asrın başlarında Güney Kafkasya'da baş gösteren Rus yayılmacılığı ve bölgede Rus idaresinin konsolide edilmesi hususuna ayrılmıştır. Bu bölümde öne çıkan noktalar, Kartli-Kaheti Krallığı'nın Rusya tarafından ilhak edilmesi ve hemen akabinde bölgeye geniş yetkilerle gönderilen P. D. Tsitsianov'un Rus idaresini konsolide etmek uğruna başlatmış olduğu agresif siyasetin yansımalarıdır. Ruslar bu dönemde Gürcistan'ın kendi sınırlarına entegre etmek adına büyük bir çaba sarf etmeleri yanı sıra, bu yeni Rus vilayetinin iç ve dış güvenliği adına da girişimlerini arttırmışlardır. Ancak Tsitsianov'un İran'ın eski toprak bütünlüğü içinde yer alan bölgelerde, savaş ve diplomasi yoluyla yürüttüğü yayılma siyaseti Rusya ve Kaçar devletleri arasında vuku bulan savaşın temel sebebi haline gelmiştir. III. Bölüm; 1804-1813 Rus-Kaçar Savaşı'nın sebeplerine ve savaşın başlamasından Tsitsianov'un ölümüne değin geçen sürece ayrılmıştır. İki taraf arasında kaçınılmaz bir biçimde vuku bulan bu savaşın ilk perdesi, aslında kazananın olmadığı, ancak Ruslar adına Güney Kafkasya serüveninde büyük tecrübeler edinmelerine neden olacak inişli-çıkışlı bir dönemi ifade etmektedir. Savaşın ve diplomasini yoğun bir biçimde uygulandığı bu dönem Tsitsianov'un trajik ölümü ile noktalanmıştır.IV. Bölüm ise; Aras ve Kura nehirleri arasındaki bölgede Rus hegemonyasının tesis edilmesi meselesine ayrılmıştır. Tsitsianov'un ölümü ardından bir bocalama dönemine giren Güney Kafkasya'daki Rus ilerleyişi, savaşın ikinci perdesinde, Rusların bu bölgeye nispeten daha fazla konsantre olmaları neticesinde kaldığı yerden devam etmiştir. Bu dönemde Fransa ve İngiltere gibi devletlerin siyasi ve askeri desteklerine rağmen, bir türlü savaş meydanında istediği sonuçları elde edemeyen Kaçar Devleti, iki büyük mağlubiyet ardından Güney Kafkasya'daki haklarından büyük ölçüde feragat ettiğini ilan eden Gülistan Antlaşması'nı imzalamak zorunda kalmıştır. Ancak bu anlaşma daha sonraki Rus-Kaçar Savaşı'nın da en önemli sebebi haline gelecektir.

Russian expansion in Caucasus from the end of the 18th century to the first quarter of the 19th century had created a historical process that requires struggle in many fronts. The pain of this process, shaped by war and diplomacy, is still felt today. In this period, we are faced facts that the hostilities created by the positions intended for the Russian occupation, have not been overcome yet.Russian Empire, who had entered permanently to the region during the reign of the Catherine II (1762-1796), had great struggle in the Caucasus. Natural conditions, traditional dominations of the Ottomans and Iran, the intricate politics of the feudal powers, and the rightful resistance of the Caucasian peoples, who ultimately resisted entering the Russian administration, were the factors that made this process very difficult.In this study, we researched the inclusion of the South Caucasus into Russian borders in the context of major events, and focused on how the process emerged with all its components.In accordance with this purpose, in Chapter I; was mentioned about the Russo-Qajarian rivalry that emerged in the South Caucasus in the late of the 18th century. In this chapter, we focused on primarily the questions of when and why Russians started to interest for the region, and which attempts they realized for this purpose. In addition, we evaluated that Russia's efforts to infiltrate the South Caucasus, especially through Georgia, and Russo-Qajarian conflict, which was arised for this reason, leaded to two major wars in the near future.In the Chapter II, we discussed Russian expansionism and consolidation of Russian borders in the South Caucasus in the beginning of the 19th century. The main topics in this chapter were annexation of Kingdom of Kartli-Kakheti by Russia and aggressive politics of P. D. Tsitsianov, who was appointed as a General Governor of the region afterwards. In this period, Russians made a great effort to integrate Georgia into their borders, as well as increasing their initiatives on behalf of the internal and external security of this new Russian province. However, expansionist politics of Tsitsianov, which were realized through war and diplomacy in former territorial provinces of Iran, have become the main material of the war between Russia and Qajar states.In the Chapter III, we mentioned the main reasons of the Russo-Qajarian War 1804-1813, and the period from the beginning of the war to the death of Tsitsianov. This is the first period of the war, which occurred inevitably between the two sides. This period with no winner, however, represents a tumultuous period for Russians, at the same time provided them great experience in the South Caucasus adventure. This period, during which the war and his diplomacy were exercised extensively, ended with the tragic death of Tsitsianov.Finally, the last Chapter IV, we discussed the issue of consolidating Russian hegemony in the region between the Aras and Kura rivers. Russian expansionism in the South Caucasus, which entered a wobbling period after the death of Tsitsianov, continued distinctly, thanks to Russian troops, who focused on this region. In this period, the Qajar State, despite the political and military support of states such as France and Britain, could not obtain the results of any kind of warfare. They had to sign Treaty of Gulistan, which means that they had abandoned their rights on the South Caucasus. However, this agreement will also become the most important reason for the subsequent Russo-Qajarian War 1826-1828.