XV. ve XVI. yüzyıllarda Prizren sancağı

Abstract

Çalışmamızda, XV. ve XVI. yüzyıllarda; Prizren sancağının idarî, coğrafî, iktisadî ve sosyal yapısını ortaya çıkarılmıştır. Prizren sancağı Balkan coğrafyasının orta batı kısımlarında; Roma, Bizans, Bulgar ve Sırp ve hâkimiyetinde kalmış ve 1455 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından fethedilmesiyle birlikte Osmanlı hâkimiyetine geçmiş bir idarî birimdir. Osmanlı Rumeli'sinin taşra yapısına katkıda bulunmak gayesiyle, temel idarî ünitelerden olan Prizren sancağı ele alınmıştır. Bu sancak çalışmasından hareketle, Osmanlının Rumeli coğrafyasında tatbik ettiği taşra idarî yapısını ortaya çıkarılmıştır. Diğer taraftan, bir coğrafî ünite olan sancak ayrıntısına inerek, bu coğrafyada yaşayan toplulukların sosya-ekonomik ve dinî yapısını ve belirli dönemler içerisindeki gelişimini belirlemeye çalışılmıştır. Araştırmada kullanılan temel kaynak külliyatını; yerli ve yabancı arşivlerdeki belirli belge ve defter koleksiyonları teşkil etmektedir. Osmanlı sancak çalışmalarında kuşkusuz en önemli kaynak külliyatını tahrir defterleri oluşturmaktadır. Bu defterlerde, bir bölgenin sosyal ve ekonomik yapısı hakkında ayrıntılı bilgiler mevcuttur. Bu tez çalışmamızda, döneme ait tahrir defterleri değerlendirilerek, defterde yer alan bilgiler çerçevesinde Prizren'e bağlı nâhiyeler ve bu nâhiyelere ait yerleşim birimleri ve buraların sosyo-ekonomik durumu tespit edilmeye çalışılmıştır. Keza arşivlerimizde bulunan diğer kaynaklardan; mühimme defterleri, ruznamçe defterler, vakıf defterleri ... gibi bir çok koleksiyondan da faydalanılmıştır.Prizren'e ait 1522 yılındaki tahrire göre sancak, üç kaza, on iki nâhiye halinde idarî birimlere ayrılmıştır. Bu nâhiyeler; Prizren, Bihor, Tırgovişte, Eflâkân, İstaviç, Gora, Opolye, Piştirik, Debri, Dumoştiçe, Rudine ve Radovine'dir. Bunun yanında Ma'den-i Jajna adında bir maden şehri de bulunmaktadır. 1530 tarihli muhâsebe icmâl defterinde de idarî yapı, Eflâkân Nâhiyesi hariç, 1522 tarihli tahrir defteri ile aynıdır. 1550 tarihli tahrir defterinde ise İstaviç'in nâhiyelikten çıkarıldığını ve buna karşılık Hoça'nın nâhiye olarak teşkilatlandırılarak Prizren sancağına bağlandığını görmekteyiz. 1570, 1580 ve 1590 tarihli tahrir yılında, sancağın idarî yapısını oluşturan nâhiyelerde bir takım değişiklikler göze çarpmaktadır. Buna göre 1550 tarihli tahrirde 11 olan nâhiye sayısı 1570, 1580 ve 1590 tarihli tahrirde 5'e inmiştir. Bu nâhiyeler Prizren, Hoça, Ma'den-i Jajna, Bihor ve Tırgovişte nâhiyeleridir.Çalışmamızda, bu nâhiyelerin nüfus miktarı, yapısı ve tahrir sayımlarına göre dağılım ve eğilimlerini ortaya çıkarmaya çalışılmıştır. Diğer taraftan, bu yerleşim birimlerinde meydana gelen; ziraî, ticarî ve sınaî faaliyetleri hakkında bilgi sunmak hedeflenmiştir.Çalışmamızda üzerinde durduğumuz esas noktalardan biri de Prizren sancağındaki üretim faaliyeti ve reâyanın vergilendirilmesidir. Bu manada, her tahrir sayımında sancağın hemen hemen bütün üretim alanları belirlendiği gibi, kimlerin ne kadar vergi verdikleri, hangi devlet görevlisinin ne kadar vergi toplamakla mükellef olduğu, yani dirlik dağılımı ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.Anahtar Kelimeler: Tahrir Defteri, Prizren, Balkanlar, Sancak, Eyalet, Rumeli

Our study is a doctoral thesis aiming to reveal the administrative, geographical, economic and social structure of Prizren Sanjak in the XVth and XVIth centuries. Sanjak of Prizren is in the central western part of Balkan geography where was dominated by Roman, Byzantine, Bulgarian and Serbian and it became an Ottoman administrative unit which was conquered by the Ottoman State in 1455. Our general aim in this research was to examine the sanjak which is one of the basic administrative units to contribute to the rural construction of the Ottoman Rumelia. It is our most important goal to reveal the provincial administrative structure that the Ottoman Empire applied in the Rumelian geography in this study. On the other hand, we attempted to determine the development of the social-economic and religious structure of the communities, living in this geographical region within certain periods, with indepth study to the sanjak which is a geographical unit. The basic sources in these study are certain documents and register book collections in domestic and foreign archives. Of course, the most important sources of the Ottoman sanjak studies are the Ottoman cadastral record books (Tahrir Registers). In these books, detailed information about the social and economic structure of a region was available. In this study, we tried to determine the socio-economic status of the sub-districts that related Prizren and their settlement units with the evaluation of the information in the register books which mention this period.Also we used other sources in our archives such as Mühimme registers, Ruznamçe registers and Foundation registers, etc. According to the census of 1522 belonging to Prizren, the Sanjak was divided into administrative units in the form of three townships and twelve sub-districts.These are the sub-districts: Prizren, Bihor, Tırgovişte, Eflakân, İstaviç, Gora, Opolye, Piştirik, Debri, Dumoştiçe, Rudine ve Radovine. There is also a mine town named Ma'den-i Jajna. The administrative structure in the İcmâl registers is the same as the year of tahrir of 1522 except Eflakan sub-district. In the year of 1550, we see that Istaviç was removed from sub-district, and Hoça was organized as a sub-district and connected to Prizren. In the register years of 1570, 1580 and 1590, some changes were made in the sub-district that constituted the administrative structure of the sanjak. According to this, the number of the sub-districts which had 11 in the previous year, decreased to 5. These are the sub-districts of Prizren: Hoça, Ma'den-i Jajna, Bihor, and Tırgovişte. In our work, according to tahrir (register) we tried to reveal the distributions, tendencies, the structure and the amount of population of these sub-districts. On the other hand, we tried to provide information on agricultural, commercial and industrial activities in these regions and in the light of this data, we tried to reveal the provincial administration that the Ottoman State applied in the Rumelian geography. One of the main points that we have mentioned in our work is the production activity in Prizren sanjak and the taxation of the subject.In this sense, as in almost all the register (tahrir), all the fields of the production are identified, how much taxes are given to whom, government officials are obliged to collect taxes; so, the distribution of dirlik has been revealed.Key words: Tahrir Books, Prizren, Balkans, Sanjak, State, Rumelia