Bursa ilinde soğuk hava depolarının ekonomik yapı ve sorunları

Abstract

ÖZET Bozulabilir nitelikteki besin maddelerinin soğuk ortamlarda muhafaza edilmesi, bu ürünlerde nicelik ve niteliksel açılardan olu şabilecek kayıpları önemli ölçülerde giderebilmekte, kalkınma erekle lerine ulaşmada ulusal ekonomiye çok yönlü yaklaşımlarla olumlu kat kılarda bulunabilmektedir. Soğuk hava depoculuğunun Türkiye acısından önemini vurgulamak amacıyla gerçekleştirilen incelemeler, Türkiye'nin meyve ve sebze üre timleri yönünden çeşit zenginliğini ortaya koyması yanında, miktar olarak da yüksek bir üretim potansiyeline sahip olduğunu ifade et mektedir. Yapılan envanter çalışmaları, Türkiye'de faal durumda olan depo sayısının 915, toplam soğuk muhafaza kapasitesinin ise 696 389 ton olduğunu ortaya koymuştur. Söz konusu tesislerin 257 adedini, Türkiye soğuk depo sektörünün tanımlanması yönünden önemli bir- yere sahip olmayan 100 tondan daha küçük kapasiteli tesisler- oluşturmakta- dır. Sayısal olarak toplam soğuk depo sayısının yaklaşık % 30' unu oluşturan bu tesisler, toplam kapasitenin sadece % 1,4' üne sahip bu- lunmaktadır. Soğuk hava depolarının tarımsal bölgeler itibariyle dağılımla rı incelendiğinde gerek sayı gerekse kapasite yönünden Marmara Böl gesi' nin en fazla depolama olanağına sahip bölge olarak belirdiği görülmektedir. 246 265 tonluk toplam depolama kapasitesiyle Türkiye kapasitesinin % 35,9' luk bir bölümünü oluşturan bu bölgeyi sırasıyla, 208 287 ton kapasite ve % 30,3' lük payıyla Ege Bölgesi ve 128 145 ton kapasite ve % 18,7' lik payıyla da Akdeniz Bölgesi izlemektedir.-72. Türkiye soğuk muhafaza tesislerinin sayısal olarak % 45.8' i, kapasite itibariyle de yaklaşık olarak % 67' si özel sektöre ait olup, toplam 301 tesis ve 458 400 ton soğuk muhafaza kapasitesine sahip olan özel sektör işletmelerinin özellikle İstanbul, İzmir, Bursa, İçel ve Kocaeli gibi önemli üretim ve ticaret merkezlerinde yoğun laştıkları tesbit edilmiştir. Soğuk hava deposu işletmelerinin kullanım amaçları itibariyle dağılımları incelendiğinde, Türkiye'de faal durumda olan tesislerin gerek sayısal olarak ve gerekse kapasite yönünden en büyük bölümünü sadece meyve-sebze depolayan işletmelerin oluşturduğu görülmektedir. Bu depoların sayısı 206 olup toplam kapasiteleri 337 535 tondur. Araştırmada Bursa ilinin, ülkenin genel ekonomik yapısı içe risinde çok yönlü bir öneme ve etkinliğe sahip olması yanında, özel likle tarımsal ürün arzına zengin ve çeşitli üretim değerleriyle kat kıları bakımından yüksek bir üretim potansiyeline sahip olduğu tesbit edilmiş, Bursa ili soğuk hava depolarının ekonomik yapıları ve dönem sel faaliyet sonuçlarıyla, teknik ve ekonomik açılardan sorunları ge niş bir platformda irdelenmiştir. Bugün faaliyetlerini sürdüren Bursa ili soğuk hava deposu iş letmeleri sayısı 51 olup, bunların bir kısmı entegre tesisler içeri sinde yer alırken, bir kısmıysa doğrudan girişimcilerin faaliyetle rine veya üretici ve aracılara hitaben çalışmaktadırlar. İnceleme so nuçlarına göre faal durumdaki bu depoların toplam depolama kapasite leri 66 105 ton civarında bulunmaktadır.-73- Söz konusu tesislerin sayısal olarak % 56,9' u özel sektör, % 21,6' sı kooperatif ve % 19,6' sı belediye işletmelerinden meydana gelmekte olup, °/o 2' sini ise diğer kamu kuruluşları adı altında ele alman ve köy muhtarlığınca işletildiği tesbit edilen bir tesis oluşturmaktadır. Toplam 29 işletme ve 44 443 ton soğuk muhafaza ka pasitesine sahip özel sektör işletmelerini kapasite yönünden sıra sıyla, 10 672 tonla kooperatifler ve 8 490 ton kapasite ile beledi ye soğuk hava depoları izlemektedir. Bursa ili soğuk hava depolarının ekonomik yapı ve sorunlarına ilişkin analizler 18 işletmeye ait verilerle gerçekleştirilmiş olup, mikro açıdan bir yaklaşımla işletmelerin sermaye yapıları, yıllık faaliyet sonuçları, karlılık ve işletim etkinlikleri oranlarıyla iş letmelerin başa-baş noktası analizleri, kapasite grupları ve işlet meler ortalaması itibariyle tesbit edilmiştir. Bursa ili soğuk hava depolarının önemli bir bölümünün yatırım aşamalarında hatalı planlama ve projelendirmeler sonucu uygun olmayan yerlerde tesis edilmiş olmaları, yetersiz izolasyon sonucu önemli öl çülerde enerji kayıplarının ortaya çıkması, soğutma teknolojisi konu sunda eğitim olanaklarının yeterli düzeylerde olmayışı ve çalışan per sonelin muhafaza edilen ürünlere ait standart ve tekniklere yönelik ayrıntılı bilgilere sahip olmamaları şeklinde özetlenebilecek sorun lar, söz konusu tesislerde arzu edilen düzeyde ekonomik bir işletme ciliğin yapılmadığı izlenimini uyandırmaktadır. Nitekim araştırmada, saf hasılanın 1000 ton ve daha küçük kapasiteli tesislerde, gerek iş letme gerekse ton başına düşen ortalamalar itibariyle negatif değerler aldığı tesbit edilmiştir, işletme başarı derecelerini nisbi olarak-74- ortaya koyabilmek amacıyla belirlenmesi yoluna gidilen ekonomik rantabilite oranlarının, 1000 tondan büyük kapasiteli tesislerde % 1,0, işletmeler ortalaması itibariyle de % 0,52 gibi oldukça dü şük değerler almış olması, söz konusu tesislerde etkin kapasite kul lanımını gerçekleştirebilecek düzeyde ekonomik bir işletmeciliğin yapılmadığını göstermiştir. Soğuk hava deposu işletmelerinin çalışmaları gereken minimum kapasitelerini belirlemek üzere gerçekleştirilen başa-baş noktası analizleri sonucunda, işletmeler ortalaması itibariyle, bu kapasite 1651,4 ton olarak bulunmuştur. İncelemeler kapsamındaki işletmelerin sadece yâ 44,4' lük bir bölümünün bu kapasitenin üzerinde faaliyette bulunabildiği tespit edilmiştir.,, Soğuk hava deposu işletmelerinin Kendilerinden beklenen iş levleri yerine getirebilmeleri, karşı karşıya bulundukları sorun ve darboğazların giderilebilmesiyle olanaklıdır. Bu ise, sorunların çö zümüne ilişkin çalışmaların bütünleşik bir sistem içerisinde ele alınmasıyla gerçekleşebilecektir.