Anadolu ve Trakya kökenli buğday genetik materyalinde kimi agronomik özellikler üzerinde incelemeler

Abstract

6. ÖZET Anadolu ve Trakya kökenli buğday genetik materyalinde, kimi agronomik özelliklerin belirlenmesi amacıyla yapılan bu araştırma, 1988-1989 yıllarında, U.ü. Ziraat Fakültesi Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezi deneme alanlarında yürütülmüştür. Araştırmada A.ü. Ziraat Fakültesi Osman Tosun Gen Bankası 'ndan sağlanan 438 ekmeklik, 106 makarnalık ve 137 topbas buğdayı olmak üzere toplam 681 hat ve populasyondan oluşan bitki materyali kullanılmıstır. incelenen karakterlerin ortalama değerlerine göre, aşağıdaki sonuçlar elde edilmiştir. 1. Ekmeklik buğdaylarda bitki boyu 59.6-111.6 cm, makarnalık buğdaylarda 63.7-111.5 cm, topbas buğdaylarda 67.5-98.4 cm arasında değişmiştir. Ekmeklik ve makarnalık buğday hat ve populasyonlarının çoğunda bitki boyu orta ve kısa bulunmuştur. Topbas grubu buğdaylarında ise bitki boyu genellikle orta uzunlukta olmuştur. Bu grupta hic bir buğday materyalinin boyu 100 cm'den uzun bulunmamıştır. Bitki boyu acısından denemede ele alınan ekmeklik ve makarnalık buğdayların coQu standart çeşitten daha uzun bitki boyuna sahip olmuştur. Genellikle yağışların fazla olduğu Karadeniz, Akdeniz ve Marmara kıyı bölgelerimize giren orta ve uzun boylu, sağlam saplı hatlar belirlenmiştir. 2. Başak boyu, ekmeklik buğdaylarda 4.8-13.0 cm, makarnalık buğdaylarda 4.5-8.8 cm, topbas grubu buğdaylarda 4.1-12.8 cm arasında değişmiştir. Ekmeklik buğdayların büyük bir bölümünde- 138,- - başak boyu usun, çok azında ise kısa olarak bulunmuştur. Makarnalık buğdaylarda bitki materyali orta ve uzun başak boyuna sahip bulunurken, çok az sayıda kısa başak boylu hatlara rastlanmıştır. Topbas buğdaylarda genelde başak uzunluğu orta uzunlukta olup, az sayıda kısa başaklı ve çok az sayıda da uzun başaklı hatlar belirlenmiştir. Başak boyu açısından denemede ele alınan ekmeklik ve makarnalık materyallerin çoğu standart çeşit ile aynı başak uzunluğuna sahip olmuştur. Ekmeklik ve makarnalık buğdayların büyük bir kısmında bitki boyu orta ve kısa uzunlukta bulunurken, başak boyu da orta ve uzun bulunmuştur. Bitki boyu özelliğinde olduğu gibi başak boyu bakımından da topbas grubu buğdaylar daha kısa ve toplu başak özelliği göstermişlerdir. 3. Başakta başakçı k sayısı, ekmeklik buğdaylarda 6.7-26.3, makarnalık buğdaylarda 11.4-21.1, topbas buğdaylarda 14.2-22.0 arasında değişmiştir. Basakçık sayısı bakımından denemede ele alınan ekmeklik ve makarnalık materyallerin çoğu standart çeşitten daha az basakçık sayısına sahip olmuştur. 4. Başakta tane sayısı ekmeklik buğdaylarda 7.9-42.2, makarnalık buğdaylarda 15.7-42.8, topbas buğdaylarda 15.1-40.0 arasında değişmiştir. Başakta tane sayısı açısından da denemede ele alınan ekmeklik ve makarnalık materyallerin çoğu standart çeşitten daha az başakta tane sayısına sahip olmuştur. Genelde buna ba§lı olarak basakçık sayısı az olan bitki materyalinde başakta tane sayısıda düşük bulunmuştur. Topbas grubu buğday materyalinde de genelde basakçık sayısı fazla olan materyalde başakta tane sayısı yüksek, basakçık sayısı az olan materyalde- 139. - başakta tane sayısı düşük olmuştur 5. Hat ve populasyonların bin tane ağırlığı, ekmeklik buğdaylarda 21.32-48.66 gr,makarnalık buğdaylarda 24.15-49.43 gr, topbas buğdaylarda 27.58-42.01 gr arasında değişmiştir. Ekmeklik buğdaylarda bin tane ağırlığı acısında materyalin yaklaşık yarısı standart çeşitten yüksek yarısı ise daha düşük bulunmuştur. Makarnalık buğdayların çoğu bin tane ağırlığı `bakımından standart çeşitten daha yüksek bulunmuştur. Bin tane ağırlığının yüksek veya düşük olması, genotip ve çevre interaksiyonlarına bağlıdır. Tane büyüklüğü arttıkça bin tane ağırlığının da arttığı görülmüştür. Başakta tane sayısı arttıkça, tanenin büyüklüğü dolayısıyla bin tane ağırlığı azalmaktadır. Makarnalık buğday hat ve populasyonlarındaki taneler, ekmeklik ve topbas buğdaylarından daha büyük olduğu için bin tane ağırlığı yüksek bulunmuştur. 6. Başaklanma tarihi, ekmeklik ve topbas buğdaylarda 1? Nisan-10 Mayıs, makarnalık buğdaylarda 19 Nisan-9 Mayıs arasında değişmektedir. Ekmeklik buğdayların çoğu bölgenin standart çeşiti ile aynı sürede başaklanmış olup, orta erkenci olarak bulunmuşlardır. Makarnalık buğdayların coCu standart çeşitten daha sonra başaklanmış, orta erkenci veya geç olgunlaşan çeşitlerdir. Topbas buğdaylarda da ekmeklik ve makarnalık buğdaylara yakın başaklanma süresi bulunmuştur. 7. Tüm materyal içersinde sağlam saplı hat ve populasyonlara en fazla ekmeklik buğday grubunda rastlanmıştır. Makarnalık ve topbas buğdaylarda ise yalnızca birkaç bitki materyalinde mutlak sap sağlamlığı gözlenmiştir.- 140 - S. Toplam 681 materyal içersinde ekmeklik buğdayların, topbaş ve makarnalık buğdaylara göre daha kısa boylu, sağlam saplı ve yatmaya dayanıklı oldukları görülmüştür. Kısa boylu buğdaylar çoğunlukla Seci t Bölgeleri, Akdeniz, Marmara, Karadeniz, Doğu Anadolu Ve Orta Anadolu bölgelerinden kaynaklanmışlardır. Sağlam saplı ve orta uzunlukta bitki boyu daha çok ekmeklik buğdaylarda görülmüştür. Uzun boylu, sağlam saplı üç bitki materyali Batı Anadolu kökenli bulunmustur. 9. Bitki boyu uzun, başakta tane verimi yüksek 21 buğday hat ve populasyonu belirlenmiştir. Bunlardan makarnalık olanların çoğu Trakya bölgesinden, ekmeklik olanlar ise Geçit Bölgeleri'nden kaynaklanmaktadır. Orta Anadolu ve Seç i t Bölgelerinden kaynaklanan 168, 353, 355, 402 numaralı dört hattın Marmara bölgesi koşullarında uzun boylu ve başakta tane veriminin yüksek o 1 du k lan görülmüştür, 10. Buğday genetik materyali içersinde sağlam saplı ve başakta tane verimi yüksek 27 buğday belirlenmiştir. Orta Anadolu, Akdeniz, Marmara ve Geçit Bölgelerinden orijin alan hatlar sağlam saplı ve başakta tane verimi yüksek bulunmuştur. Sinop kökenli 362 ve Afyon kökenli 168 numaralı hatlar en uzun bitki boylu, sağlam saplı ve başakta tane verimi yüksek olarak bulunmuştur. 1-1. Buğday hat ve populasyonlarından 62` si er kene i ve sağlam saplı bulunmuştur. 167, 271, 275, 333, 367, 497, 577, 596, 682 materyal numaralı hatlar sağlam saplı, erkenci ve başakta tane verimi yüksek olarak belirlenmiştir.- 141 - 12. Bin tane ağırlığı 30 gr ' dan düşük ve başakta tane verimi yüksek 37 buğday materyali saptanmıştır. Marmara ve Ege bölgeleri dışında bütün bölgelerden kaynaklanan materyal bu ' gruba girmiştir. Bin tane ağırlığı 30-40 gr ve başakta tane verimi, yüksek olan bitki materyalinin sayısı 140'dır. Bu gruptaki materyalin büyük çoğunluğu Orta Anadolu, Geçit Bölgeleri, Akdeniz, Marmara bölgelerinden kaynaklanmıştır. Bin tane ağırlığı 40-50 gr ve başakta tane verimi yüksek 72 bitki materyali belirlenmiştir. Bu materyal Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgeleri hariç olmak üzere diğer bütün bölgelerden kaynaklanmıştır. 13. Bin tane ağırlığı 30 gr ' dan küçük ve erken başaklanan hatların tümü ekmeklik buğday sınıfında olup, genellikle Güneydoğu Anadolu bölgesinden kaynaklanmaktadırlar. Bin tane ağırlığı 40-50 gr arasında ve erken başaklanan 72 buğday hat ve populasyonu belirlenmiştir. Bu grupta Tür k i ye ' n i n bütün bölgelerinden kaynaklanan materyaller bulunmaktadır. Bin tane ağırlığı 40 gr'dan büyük ve erken başaklanan sadece 11 buğday hat ve populasyonu saptanmıştır. Bu buğdayların yarısı ekmeklik yarı sı makarnalıktır. Genelde Güneydoğu Anadolu, Geçit Bölgeleri, Akdeniz ve Ege bölgelerinin buğdayları bu gruba girmiştir. 14. Anadolu ve Trakya kökenli buğday genetik materyalinde erkenci ve başakta tane verimi yüksek 32 materyal belirlenmiştir. Tüm materyal içersinden ancak 32' sinin gire_ bildiği bu grupta önemli agronomik iki özellik kombinasyonunda y<ar alan buğdayların 14'ü makarnalık, 17'si ekmeklik, l'i topbaş buğday grubunda bulunmaktadır.- 142* - 15. Sap sağlamlığı, erkencilik ve yüksek tane verimi gibi üç önemli agronomik karakter bakımından üstün kombinasyonlu olan 9 ekmeklik, 1 makarnalık sadece 10 buğday materyali belirlenmiştir. Bunların 5' i Marmara bölgesi, geri kalanları ise Güneydoğu Anadolu, Becit Bölgeleri, Akdeniz, Karadeniz bölgelerinden kaynak lanmaktadır.

ZU8AMMENFA8SUNG Der pf lanzl ichen Sen-Ressourcen kornmt in letzten Jahren' nicht zu unterschaetzende Bedeutung für Verbesserung der Sortenqual itaet zu. Da die Türkei in einern bedeutenden Genzentrurn der Welt liegt urid das Genpotential vorn Anatoli en sow i e vorn Thrazien sin& f asz in i erende Grösse ist? sol İten die verschiedene pflanzliche Sarnrnlungsmater iale für die Nutzung der Pf lanzenzüchtern zur Verfügung gestellt werden. Aus diesen Gründen solleri die aus versen i edenen Regionen der Türkei gesarnmelte pflanzliche Expeditionensmater ial ausführlich untersucht werden. im Hinblick auf diese Betrachtung wurden 681 Landsorten und Linien von Weizen, die von Osman Tosun Genbank aufgenomrnen sind» hinsichtl ich einiger wichtigen E r t r agsrner k ma 1 e unt e r such t, Das Pf lanzenmater ial bestand aus 438 T.aestivum, 106 T.turgidum var.dururn, 137 T » cornpactum Landsorten und Linien. Als ertragsbewirkende Merkrnale sind Halrn-und Aehrenlaenge, Aehrchen- und Kornzahl je Aehre7 Tausend Korn Gewicht (TKG), Reifezeit und Standfestigkeit in Betracht gezogen. Die Linien und Sorten zeigten bezüglieh dieser agronornisehen Eigenschaften grosse Var i at i önen, obwohl das untersuchte Material zahlenmaessig relativ klein war. Diese Var i at i önen in einzelnen Merkrnalen entspreehen der rnarmigfaltigen rnikrogenzentren bz kleine ekologisehe Neste der türkisehen Landschaft. Gernaess der erhaltenen. Daten besitzen einige Linien und Sorten einzelne sowie w:ornbimerie Merkmale, welche für Pf lanzenzuchtem und Forscherri iutzvoll sein können. Unter dern unt-ersuchten Genrnat-erial iberholten 10 linien bzw. Landsorten die Standart-sorten, irn Jinblick auf Eigenschaft-skornbinatiori von Frühreife - »'tandfestigkeit- - Kerı-ızahl je Aehre»