Artuklu Dönemi tarihi yapılarındaki figürlü süslemeler ve Orta Asya kültürünün etkileri

Abstract

Çağlar boyunca hemen her kültürde ve farklı malzemelerde görülen figürlü süslemeler, bir yandan bulunduğu yere estetik bir görünüm kazandırırken diğer yandan içerdiği sembolik manalarla zengin ve gizemli bir dünyayı gözler önüne sererler. İnsan figürleri, doğada yer alan çeşitli hayvanlar ve fantastik yaratıklar sanatçının ustalığıyla birleşerek değişik biçimlerde karşımıza çıkar. Kimi toplumlarda daha yoğun ve sevilerek kullanılan bu süsleme türü, bazılarında dini kuralların etkisiyle geri planda kalmış ve daha az kullanılmıştır.İslam sanatında figür kullanımına çok sıcak bakılmamasına rağmen zaman zaman figürlü süslemelerle karşılaşılmaktadır. Kullanılan figürler, İslam sanatının yayıldığı uzun zaman dilimi göz önüne alınınca, çok az sayıda yer kaplamaktadır. Bunda İslam'ı kabul eden toplulukların sanat geleneklerini sürdürmeye devam etmeleri etkili olmuştur.Selçukluların İslamiyet'i kabulünden sonrasında İslam kültüründe tasvir alanında ciddi bir atılım yapılmıştır. Anadolu-Türk Sanatında kabul gören genel kanı, figürün mimari süslemede kısıtlı kullanıldığı ve mevcut örneklerin de daha ziyade din dışı yapılarda uygulandığı yolundadır. Ancak zaman zaman İslam mimarisinin odak noktası olarak görülen camilerde de figüre yer verilmiştir. Figürlerin yapının iç mekânına değil de dış cephelere yerleştirilmesi, dini yapılara figür işlenmemesi kuralına kısmen de olsa uyulduğunu göstermektedir. Anadolu coğrafyasında gelişen Selçuklu kültür ve medeniyetinin; yaşam biçimi İran kültürü ile Orta Asya Türk geleneklerinin etkisine, dinsel inancı ise Hıristiyanlıkla kaynaşmış ve eski Şaman inancının izlerini taşıyarak İslâm dinine dayandığı söylenebilir. Anadolu'ya yerleşen Türkler bu dönemde Orta Asya geleneksel yaşam biçimlerinden tam olarak kurtulamadığı için tam anlamıyla İslâmlaşamamıştır. Orta Asya gelenek ve yaşam biçimlerini bir süre daha koruyarak devam ettirmişlerdir. Bu durum Anadolu Selçuklu sanatına da yansıyarak İslam sanatından farklı bir şekilde gelişmesine neden olmuştur.Anadolu'nun fethiyle bu coğrafyaya yerleşen Artuklular, Hasankeyf – Diyarbakır, Mardin ve Harput gibi önemli merkezlere yerleştikten sonra göçebe kültüründen yavaş yavaş kurtularak yerleşik kültüre geçmeye başlamıştır. Buna rağmen göçebe etkilerini kültürel yaşamda uzun süre devam ettirmişlerdir. Yaşadıkları kentlerde önemli mimari yapılar inşa ederek kendilerinden sonraki dönemlere öncülük eden Artuklu Sanatı'nda göçebe kültürün etkileri özellikle süslemede kendini hissettirmektedir. İslam inancının henüz tam olarak yerleşmediği bu dönemlerde özellikle figürlü süslemelerin yoğunlukta kullanıldığı görülür. Diyarbakır, Silvan, Mardin, Cizre ve Hasankeyf'te karşımıza çıkan gerek mimari gerekse günlük yaşamda kullanılan eserlerdeki figürlerin büyük bir bölümü Artuklu dönemine aittir. Biçimsel ve içeriksel bakımdan İslam öncesi örneklerle güçlü bir benzerlik gösteren figürler, göçebe geleneğinin etkinliğinin devam ettiğinin kanıtıdır. Artuklu sultanlarının Anadolu'da uzun yıllar alp, kutlug, yabgu gibi İslam öncesi Türk ünvanlarını kullanmaları söz konusu geleneğin devam ettiğini göstermektedir.Artuklular Anadolu'ya getirdikleri sanat geleneklerini, hâkim oldukları bölgelerin etkileşim içinde bulunduğu kültür alanlarının yansımaları ile karıştırarak sanatsal anlayışlarını geliştirmişlerdir. Dini mimaride figüre yer verilmezken, kale, köprü, saray gündelik yaşamda kullanılan eşyalarda yoğun bir figür kullanımı söz konusudur.Figürler içinde kartal, aslan, boğa başta gelmektedir. Bunlar ya taht ve av sahnelerinde yer almış ya da mücadele eder şekilde tasvir edilmişlerdir. Artuklu dönemi süslemeleri, siyasi bağlantılar ve coğrafi yakınlığa da paralel olarak, Zengi ve Eyyubi sanatıyla benzer bir görünüm sunmakta ve Anadolu dışında Suriye ve Irak'la birlikte düşünülmesi gereken bir nitelik taşımaktadır. Bunun yanı sıra yerli etkiler ve Anadolu öncesi Türk etkilerinin de görüldüğü Artuklu süslemeleri belirli bir üslupsal çerçeveye oturtulamamıştır. Bu nedenle etki alanlarını açıkça belli eden unsurların bir arada kullanılması, karmaşık bir görünüm ortaya çıkarmaktadır. Anahtar Kelimeler: Artuklu, Orta Asya, İslam Sanatı, Figür, Şamanizm

Througout the ages, the figuratic ornaments, which were seen in different materials and in almost every culture,bring an aesthetic view to their surroinding. In addition, they show a rich and mysterious world with their symbolic meaning. Combining with the skill of the artist; human figures, various kinds of animals in the nature and fantastic creatures confront us in different shapes. This kind of ornamanets which were loved and used intensely in some societies; with the impact of the religious rules, they remained in the background and used less in other societies.In Islamic art, although it is not looked warmly to the using figures, we can sometimes encounter ornaments with pattern. The figures used, take little place when it is taken into consideration of the long period of Islamic art. In this, continuing their art tradition of the communities that accepted Islam had been effective.After Seljuks' acceptence of Islam, a serious leap had been done in the area of description of the Islamic culture. The general belief that is accepted in Anatolia-Turc art is that : figure is used limitedly in the architectural decoration and that existing examples are applied mostly to the non-religious structures. But, from time to time, in the mosques that are seen as a focus point of Islamic art, were given place to the figure. That the figures, placed to the exterior of the buildings instead of the interior of the buildings, shows obeying the rule of not manipulating figures to the religious structures.It can be said that, the lifestyle of Seljuks' culture and civilization that developed in Anatolian geography rely on the impact of Iranian culture and Central Asian-Turc traditions and their religious belief relies on Islamic religion with the bear of the stamp of Christianity fused old Shaman belief. Turcs that settled in Anatolia, couldn't become totally İslamization because of not getting totally rid of the Cental Asian traditional lifestyle. They kept to continue the traditions and lifestyle of Central Asia for a while. This case, reflecting to the art of Anatolian-Seljuk, caused to develop in a different way from Islamic art.Artukids, who settled in this geography with the conquest of Anatolia, after settling important centers as Hasankeyf, Diyarbakır, Mardin and Harput, they began to pass to the established culture, getting gradually rid of the nomad culture. Despite this, they continued the nomadic effect in cultural life for a long time. By building important architectural constructions in the citites they live and pioneerring the periods after themselves, the effects of nomadic culture in Artukid art, make themselves felt, especially in ornament. In these periods that Islamic belief didn't completely settle , it is seen that, especially figural ornaments was used intensely. Most of the figures that confront us in Diyarbakır, Mardin, Silvan, Cizre and Hasnakeyf and are used both in architectural and in daily life, belong to Artukid art. Figures that strongly resemble to the pre-Islamic samples in terms of the shape and content, are the evidence of the continuation of the nomadic tradition activity. Artukid sultans' using pre-Islamic titles as '' yabgu, kutlug, alp'' for long years, shows the continuation of the tradition at stake.Artukids developed their artistic conception by mixing the reflection of the cultural areas that they interact with the reagions they dominate and the art traditions they brought to Anatolia. While, it wasn't given place to the figures in religious architecture, using figure intensely in castles, bridges, palaces and in the goods that are used in daily life, is at stake.Eagle, lion and bull are in the lead in the figures. These took place either in throne and hunting scenes, or they were depicted as fighting form. Artukid period ornaments, in parallel with political connections and geographical closeness, exhibit a similar view with Zengi and Ayyubid art and they have a qualification that must be considered with Syria and Iraq besides Anatolia. Besides this, Artukids ornaments in which domestic effects and also pre-Anatolia-Turkish effects are seen, couldn't be seated in a specific stylistic frame. Therefore, using a combinationof elements which obviously evince the domain, brings out a complex view.Keywords: Artuks, Central Asia, Islamic Art, Figure, Shamanism