Osmanlı Devleti`nde gayrimüslimlerin mülk ve vakıf edinimi (18. yüzyıl)

Abstract

Osmanlı Devleti'nde gayrimüslimlerin mülk ve vakıf edinimi meselesinin doğru bilinmesi, mülk ve vakıf konularının günümüze intikal eden hukukî boyutları olması sebebiyle Türkiye Cumhuriyeti Devleti açısından da fayda sağlayacaktır. Bilhassa tarihî süreç içerisinde yaşanan değişim ve dönüşümlerin iyi bilinmesi, bugün hukuken verilen hatalı kararların önünün alınmasına katkıda bulunacaktır. Bu düşünce ile yapılan bu çalışmada, Osmanlı Devleti'nde gayrimüslimlerin mülk ve vakıf edinimi meselesi incelenmiştir. Araştırmamızda, gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının mülk ve vakıf edinimleri konusunda 18. yüzyılı merkez alınmakla birlikte, bu yüzyılın öncesindeki mevcut hukukî ve fiilî durum ile sonradan yaşanan değişimler de bütüncül bir bakış açısı ile incelenmiştir.Elde edilen veriler analiz edildiğinde, 18. yüzyılda ve öncesinde gayrimüslimlerden zimmî statüsündeki gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının, mülk ve vakıf edinme konusunda hak ve imtiyaz sahibi oldukları görülmüştür. Gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının, devlete ait tarıma elverişli araziler dışında, özel mülk edinimi, miras, satış, hibe gibi tasarrufları mümkündür. Ayrıca hem şahıs, hem de tüzel kişilik olarak vakıf kurabilmektedirler. Ancak hemen belirtmeliyiz ki Osmanlı Devleti döneminde kurdukları vakıfların sayısı fazla değildir. Yaptığımız araştırmalar neticesinde, tüzel kişilik olarak kilise-manastır adına kurulan vakıfların çoğunluğunun Bizans döneminden intikal ettiği ve Osmanlı Devleti zamanında kişiler adına kurulan vakıfların da sayıca çok olmadığı tespit edilmiştir. Dolayısıyla Osmanlı döneminde zimmîlerin vakıf edinimi dendiğinde karşımıza Bizans döneminden Osmanlı'ya uzanan bir süreklilik çıkmaktadır.Diğer bir gayrimüslim grup olan müste'menlerin 18. yüzyıl ve öncesine dair gerek mülk ve gerekse de vakıf edinimleri hususunda, mevcut olan bilgilerin aksine veriler ortaya çıkmıştır. 7 Safer 1284 (13 Haziran 1867) tarihli Ecânibin Hakk-ı İstimlâk Nizâmnâmesi ile müste'menlerin Osmanlı Devleti'nde mülk edinebildikleri bilinmekteydi. Oysa 19. yüzyıl öncesinde de pratikte müste'menlerin mülk edinebildikleri ve bunu satabildikleri hatta vakıf kurabildikleri ortaya çıkmıştır. Müste'menlere kapitülasyonlar çerçevesinde verilen ahidnâmeler, fermanlar, beratlar vs. hukukî belge ve metinlerde belirtilmeyen hakların uygulamada mevcudiyeti, konunun teorik ve pratik boyutunun olduğunu göstermiştir.18. yüzyıl sonrası üzerinde yaptığımız analizler neticesinde ise; gerek zimmîler gerekse de gayrimüslimlerin özellikle Tanzimat Dönemi ile başlayan süreçte, eskiden uygulamada var olan ya da gayri resmî yollardan edindikleri birtakım haklarının kanunî ve resmî bir zemine oturduğu ve ayrıca bazı yeni hak ve imtiyazlar edindikleri gözlemlenmiştir. Özellikle Osmanlı Devleti tebaası olmayan müste'menlerin 7 Safer 1284 tarihli nizamname ile artık devlet topraklarının tümünde rahat bir şekilde arazi ve emlak alabildikleri, misyonerlik faaliyetlerini yürüttükleri okullar açabildikleri bir sürece girilmiştir. Yine zimmîlerin de müste'menlerle beraber hareket edip arazi ve emlak ediniminde hayli kazanımlar elde ettikleri ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla 19. yüzyılı, Osmanlı klasik sisteminde ve hukukunda gayrimüslimlerin mülk ve vakıf edinimine ilişkin bir kırılma noktası olarak değerlendirmek mümkündür.Yapılan analizlerden hareketle bir senteze varmak istediğimiz de ise; Osmanlı Devleti'nde gayrimüslimlerin mülke ve vakfa dair hakları ve imtiyazlarının sağlıklı değerlendirilebilmesi için, süreklilik, teorik-pratik farklılığı, kırılma noktası gibi mefhumlara dikkat edilmesi gerektiği ortaya çıkmıştır.

The truth of knowledge about property and waqf acquisition by non-Muslims in Ottoman Empire will be beneficial for Republic of Turkey due to its legal dimensions which come from the past. Particularly, recognition of the alterations and transformations in the past would contribute to elimination of current legal misjudgments. With the help of these, this study has aimed to examine the issues on property and waqf acquisitions by non-Muslims in Ottoman Empire. In order to analyze the issues on having property and waqf of non-muslim Ottoman Empire citizens, 18th century has been especially centered. Also, legal status and actual state during the 18th century and the alteration after the 18th century has been considered in a holistic view. When the obtained data are analyzed, it can be seen that non-Muslim citizens in Ottoman Empire could have property and waqf before and during the 18th century. They also had of legacy, private property, selling, and grant apart from the utilization of agricultural estate that belonged to Ottoman Empire. Moreover, the waqfs could be constituted individually or as legal entity by non-Muslim citizens. Nevertheless, the amount of established waqfs was not so much. According to the result of the research, the majority of waqfs which established as legal entity had been constituted by clergy, and they were established at the time of Byzantium. In addition to this, it has been determined that the amount of waqf which established by persons is also not much at the time of Ottoman Empire. Accordingly, it can be mentioned that there was not a continuity of the establishment of waqfs by non-Muslim citizens from Byzantium to Ottoman Empire. Even though existing informations give an idea about having property and waqf among non-Muslim citizens in Ottoman Empire, some opposite data have been revealed for a different non-Muslim group in Ottoman Empire which called 'Müste'men'. It is known that Müste'mens had rights to obtain property with the help of Ecânibin Hakkı-ı İstimlâk Nizâmnâmesi dated to 13 June 1867.In addition to this, it has been revealed that Müte'mens had right to obtain and sell property before the 19th century. The endowed treaty, rescript, franchise that were provided by Ottoman Empire for Müte'mens demonstrated the theoretical and practical dimension of the utilization of possession. It has reached that after the 18th century, especially after the beginning of Tanzimat Reform Era, the previous utilization of possession and their official and unofficial practices have been formalized, and new rights and prerogative were obtained by non-Muslim citizens. Especially müste'mens who were not residents of Ottoman Empire had started to possess field and property, to have missionary activity, and to open schools with the help of Ecânibin Hakkı-I İstimlâk Nizâmnâmesi dated 13 June 1867. In addition to this, the rights of ownership for non-Muslim residents in Ottoman Empire started to increase at the same time. For this reason, it is possible to mention that 19th century could be breaking point for the non-Muslims to have property and waqfs. If we would like to reach a synthesis after the analysis; the concept of continuity, breaking point, the difference between theoretical and practical etc. should be considered to evaluate non-Muslim's rights of property and waqf in Ottoman Empire.