Bir osmanlı sanayi teşebbüsü olarak Tokat kalhanesi (1840-1920)

Abstract

Madenler, ülke ekonomileri için yarattıkları doğal kaynaklar nedeni ile önemlidirler. Fakat madenlerden çıkan cevherler sanayide kullanılmak için bazı işlemlerden geçmek zorundadırlar. Bu işlemlerin başında da, cevherlerin saflaştırılması gelmektedir. Özellikle metal cevherler çoğunlukla madenlerden çıkartıldıklarında bünyelerinde birden fazla metal barındırmaktadırlar. Sanayide kullanılmak üzere çıkartılan cevherlerin içindeki metaller birbirinden ayırılmalı ve saf hale getirilmelidir. Saflaştırma işlemi Osmanlı Devleti'nde Kalhane adı verilen tesislerde yapılmaktaydı. Yapılan saflaştırma işlemleri günümüzde de devam etmekte fakat gelişen teknoloji ile süreçleri farklılık göstermektedir. Osmanlı Devleti'nde saflaştırma işlemlerinin yapıldığı kalhaneler birçok alanda faaliyet yürütmüşlerdir. Kalhanelerin faaliyet yürüttükleri alanlar, askeri anlamda barut yapımında kullanılan güherçile saflaştırması ve askeri silah ve teçhizatta kullanılan bakır için yapılan saflaştırma işlemleridir. İktisadi alanda ise darphanenin para basmak için kullandığı altın, gümüş ve bakır için yapılan saflaştırma işlemleridir. Sanayide kullanılan bu değerli metallerin kullanılabilir birer ara mal haline getirilmesini sağlayan kalhaneler üretim çarkının önemli birer parçası olmuşlardır. Osmanlı Devleti bünyesinde birçok kalhane işletilmiştir. Bunlar genellikle barutun hammaddesini sağlamak üzere güherçile kalhaneleri ve hem darphanenin hem de ticarette kullanılan bakır için bakır kalhaneleridir. Bu çalışma bakır saflaştırma işinde uzmanlaşmış ve aktif bir bakır madeni olmamasına rağmen asırlarca ayakta kalmayı başarmış Anadolu topraklarındaki bir kalhaneyi incelemektedir. Bu kalhane Tokat Kalhanesi 'dir. Tokat Kalhanesi Osmanlı Devleti'nin Anadolu topraklarında yer alan sanayi tesisidir. Tokat Kalhanesi Ergani Maden-i Hümâyûnu Emanet'ine bağlı olan ve özellikle Ergani Madeni'nden çıkan bakırların darphaneye, bakır tüccarlarına ve Tokat bakırcı esnafına saflaştırılarak teminini sağlayan önemli bir sanayi tesisidir. İstanbul'da tophane, tersane ve darphanenin bakır ihtiyacını karşılaması bakımından hem askeri hem de iktisadi anlamda önemli bir tesistir. Bu çalışma Avrupa'da başlayan ve hızla etkisini tüm dünyada göstermeye başlayan Sanayi Devrimi ve Osmanlı Devleti'nin ilan ettiği Tanzimat Fermanı'nın etkileri sonucunda Anadolu'da var olan bir tesisin işletilmesini ve üretimini incelemektedir. Bu bağlamda Tokat Kalhanesi'nin yarattığı üretim ve istihdam gücü incelenmiştir. Tokat Kalhanesi'nin yaptığı üretim ve bu üretim sonucunda elde ettiği saf bakırın İstanbul'a ve tüccar ve bakırcı esnafına dağılımı tablolar halinde sunulmaya çalışılmıştır. Tokat Kalhanesi'ne madenlerden gelen ham bakır için ve Samsun İskelesine gönderilen saf bakır için gerekli olan nakliye safhaları incelenerek ulaşımın maliyetleri ortaya çıkartılmıştır. Tokat Kalhanesi'nin yarattığı istihdam ise hem bünyesinde çalışan personel hem de dolaylı olarak kalhaneye dışarıdan yapılan işler sonucu oluşan istihdam potansiyeli ve etkileri incelenmiştir. Kalhanede çalışan işgücünün aldıkları maaşlar tespit edilerek uzman işgücünün almış olduğu maaşlardaki farklılıklar ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.

Mines are important for the national economies because of the natural resources they create. However, the ores extracted from the mines have to go through some processes to be used in industry. At the beginning of this process, the purification of ores comes first. In particular, metal ores often contain more than one metal in their bodies when extracted from the mines. The metals in the ores extracted for use in industry should be separated and purified. The purification process was carried out in the facilities called Kalhane in the Ottoman Empire. The purification process is still continuing today but the developing technology and processes vary. In the Ottoman Empire, Kalhane which purification process was carried out were active in many fields. The areas in which Kalhane operate are the saltpeter purification used for making gunpowder in the military sense and the purification processes for copper used in military weapons and equipment. In the economic field, the mint is used for gold, silver and copper. Kalhane, which make these precious metals used in the industry into usable intermediates, have become an important part of the production wheel. Many Kalhane were operated within the Ottoman Empire. These are usually saltpeter mills to provide the raw material of gunpowder, and copper mills for copper used in both the mint and trade. **bunların yerine kalhane mi yazsak bilemedim. Bir de kalhaneler diye yazılan yerlere `Kalhane` yazdım. İstersen oraları değiştir. Sen bilirsin.This study examines a smelting plant in Anatolia, which specializes in copper purification and has managed to survive for centuries, although it is not an active copper mine. It is the foundry of the Tokat. The foundry of the Tokat is an industrial facility in the Anatolian territory of the Ottoman Empire. The Foundry of the TOKAT is an important industrial facility which is connected to the Ergani Maden-i Hümâyûnu Trust and provides the purification of the copper coming from Ergani Mine to mint, copper merchants and Tokat coppersmiths. It is an important facility both in military and economic terms in terms of meeting the copper needs of the armory, shipyard and mint in Istanbul. This study examines the operation and production of an existing facility in Anatolia as a result of the Industrial Revolution and the Tanzimat Declaration declared by the Ottoman Empire, which began in Europe and rapidly began to show its effect all over the world. In this context, the production and employment power created by Tokat foundry has been examined. The production of Tokat foundry and the distribution of pure copper obtained from this production to Istanbul and tradesmen and copper tradesmen are presented in tables. The transportation stages required for raw copper from the mines to Tokat foundry and for pure copper sent to Samsun Pier were examined and transportation costs were determined. The employment potential created by the Tokat foundry and the employment potential and the effects of the work carried out by the personnel of the Tokat foundry as well as from the external works done indirectly to the kalhan were examined. The salaries of the labor force working in the calehouse were determined and the differences in the salaries received by the expert labor force were determined.