Dede harabeleri (Gaziantep) kazılarında açığa çıkan çatı kiremitlerinin arkeometrik karakterizasyonu

Abstract

Bu tez çalışmasında Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin Orta Fırat bölümünde yer alan Gaziantep ilinin Oğuzeli ilçesine bağlı Belören Köyü'nde bulunan ve bilimsel danışmanlığı altında kurtarma kazılarını Prof. Dr. Gülriz Kozbe'nin yapmış olduğu Dede Harabeleri yerleşim yerinde tespit edilen Geç Antik Çağ'a (MS 5. yüzyıl – MS 7. yüzyıl sonu) ait 30 adet temsili çatı kiremidinin arkeometrik incelemesi yapılmıştır. Tez çalışması kapsamında, numunelerin karakterizasyonu için X-Işını floresans (XRF), X-Işını difraksiyon (XRD), Fourier dönüşümlü kızılötesi (FTIR) spektroskopisi, termogravimetrik -diferansiyel termal analiz (TG-DTA), ince kesit (petrografi), taramalı elektron mikroskobu ve enerji saçınımlı X-ışını spektroskopisi (SEM-EDX) analizleri yapılarak kiremitlerin üretim özelliklerinin belirlenmesi hedeflenmiştir. Ayrıca, kazı alanını çevreleyen bölgeden temin edilen 6 adet kil (toprak) örneğinin de kimyasal ve mineralojik içerikleri belirlenerek provenans (hammadde kaynak analizi) çalışmasına katkı sağlanmıştır.Elde edilen sonuçlar, kiremitlerin bünyelerinde yüksek CaO olduğunu ve yoğun biçimde kalsit mineralinin baskın olarak hammaddede yer aldığını göstermiştir. Kiremit üretiminde kullanılan hammaddenin iki numune için killi kireç taşı (tortul kayaç), kalan diğer 28 numune için ise bazalt (volkanik kayaç) kökenli kayaç kaynaklı olduğu ve örneklerin çoğunda kalsit, kuvars ve opak minerallerin olduğu belirlenmiştir. Bu durum hammadde kaynağının genel olarak aynı olduğuna işaret etmiştir. Kiremitlerin DTA eğrilerinde kalsit bozunumuna bağlı olarak 700-850oC aralığında belirgin bir endotermik etki görülmüştür. Bu etkiye bağlı olarak da ağırlık kayıpları TG eğrilerinde aşağı doğru bir eğilime neden olmuştur. Bahsedilen sıcaklık aralığında yalnızca iki numune (DH-13 ve DH-22) için endotermik etkinin göreceli olarak diğerlerinden oldukça zayıf olduğu ve buna bağlı olarak da ağırlık kaybının daha az olduğu görülmüştür. Bu numunelerin XRD paternlerinde ve FTIR spektrumlarında yüksek sıcaklık fazlarının oluştuğu gözlemlenmiştir. Dolayısıyla, söz konusu kiremitlerin üretim teknolojisi bakımından diğerlerinden farklı olabileceği öngörülmüştür (özellikle DH-13). Kil örnekleri ile kiremitlere ait kimyasal ve mineralojik içeriklerin birbiriyle uyumlu olması hammadde kaynağının bölgesel olduğuna ve dolayısıyla yerel üretime işaret etmiştir. Kiremit bünyelerinin mikro yapısal incelemesinde genel olarak camlaşmanın sınırlı olduğu ve çoğunlukla da bölgesel vitrifikasyon şeklinde oluştuğu belirlenmiştir.

In this thesis, 30 representative roof tiles belonging to the Late Antiquity (5th century AD - late 7th century AD) and uncovered from Dede Harabeleri, which is located at Belören Village of Oğuzeli district of Gaziantep province (in the Middle Euphrates section of Southeastern Anatolia Region) and supervised by Prof. Dr. Gülriz Kozbe, are archaeometrically investigated. Within the scope of the thesis, it was aimed to reveal the production properties of the tiles by employing X-ray fluorescence (XRF), X-Ray diffraction (XRD), Fourier transform infrared (FTIR) spectroscopy, thermogravimetric-differential thermal analysis (TG-DTA), thin section (petrography), scanning electron microscopy and energy dispersive X-ray spectroscopy (SEM-EDX) analyses for the characterization process. In addition, 6 clay (soil) samples were obtained from the area surrounding the excavation site, and their chemical/mineralogical contents were determined in order to make contribution for provenance study. The results showed that CaO was high in the tile bodies and calcite predominantly existed as a mineral in the raw material. It was determined that the raw material used in the tile production originated from clayey limestone (sedimentary rock) for two samples and from basalt (volcanic rock) originated rock for the remaining 28 samples, and most of the samples consisted of calcite, quartz and opaque minerals. These contents indicated that the source of the raw material was generally the same. A significant endothermic effect was observed on DTA curves of the tiles in the range of 700-850oC due to calcite decomposition. Because of this effect, weight losses caused a downward trend on TG curves. It was seen that the endothermic effect in the mentioned temperature range for two samples (DH-13 and DH-22) was relatively lower than the others and consequently the weight loss was lesser. High temperature phases were observed on XRD patterns and FTIR spectra of these samples. Therefore, it is deduced that these tiles may differ from others in terms of production technology (especially DH-13). The consistency of the chemical and mineralogical contents of clay samples with the tiles suggested that the raw material source was likely regional and therefore the production was presumably local. Through the microstructural investigation of tiles it was determined that the vitrification was limited in general and mostly seen regional.