Erken Osmanlı mimarisinde cephe biçim düzenleri ve Bizans etkilerinin niteliği

Abstract

Osmanlı Devleti 'nin kuruluş dönemindeki ekonomik, politik ortam, insan kaynağı toplumu örgütleyen kurumlar, Bizans İmparatorluğumla ilişkiler ve Bithynia'dafci dönüşüm ortamı konusunda bir çok yorum yapılmıştır. Bu yorumlar uzun süre Osmanlı Mimarisinin Bizans'ın tslamlaşmış devamı olduğu, kendine özgü mimari üslubu olma dığı gibi artık yinelenmeyen batılı varsayımlar t/a da bunlara tepki olarak geliş miş duygusal antitezlere dayanmış ve bu yargılar bugün de etkileyici bir ölçüde sürdürülmektedirler. Konunun ve 14. yüzyıl Osmanlı Mimarisi 'nin kimliğinin somut verilere dayanan bir araştırmayla aydınlatılması gerekmektedir. Anadolu Selçuklu-Osmanlı Mimarileri 'nin varlığı veya 14. yüzyılda Bithynia'da&i dönüşüm ortamında biçimlenen yeni mimaride yerel verilerin etkilerinin görülebil mesi için Bizans-Anadolu Beylikleri-Osmanlı Mimarileri 'nln~plan-strüktür- iç me- kân-cephe biçim düzenleri bağlamı içinde incelenmesi zorunludur. Bu amaçla söz konusu mimarilerden Bizans-ve Osmanlı Mimarisinin tik Çağı'na ait planlar yapı elemanları -ve gruplanmaları- cephe biçim düzenlerinin oluşmasını izleyen anali- tik-tümevaran yöntemle ve yapıların kronolojik dizini içinde ele alınarak, görsel karşılaştırmalardan yararlanarak sunulmaktadır. Bu karşılaştırmaya Karaman Beyliği Mimarisi de Selçuklu Döneminin doğrudan devamı olarak katılmıştır. Osmanlı Devleti, kendinden önce Türkleşen Anadolu olgusunun yeni bir ortamda devamıdır. Fakat bu ortamdaki Bizans tortularını görmemezlikten gelmek olanaksızdır. Çağın Mimarisi oluşun sürecinde bir yandan geriden beslenirken bir yandan da değişen mekandaki daha önceden inşa edilmiş yapıların malzeme, yapım teknikleri ve cephe biçim dü zenlerinden etkilenmektedir. Islamlaşan toplumun gereksinimi olan cami, medrese, hamam, türbe gibi yapıları anılardaki plan şemalarıyla, kubbe örtüsünün birim özel liği taşımaya başladığı örtü sistemleriyle ve yerel malzeme ve yapım teknikleriyle inşa edildiklerini görüyoruz. Fütüvvet camileri olarak tanımladığımız yapıların ?ı Osmanlı Devleti 'nin kuruluş döneminde ortaya çıkmalarının nedenini yalnızca bu beyliğe özgü toprağa yerleşme ve dini inançları yayma yöntemlerinin gerektirdiği işlevlere bağlayabiliriz. Yalnızca plan şemalarının soyutlanmasıyla yapılacak bir karşılaştırma, mimariyi içinde yaşadığı ve biçimlendiği ortamdan koparacağı gibi, Bizans etkilerinin var lık derecelerini de gerçekçi olarak saptayamayacaktırt Ancak üçüncü boyutu, alt yapı-üstü yapı ilişkilerini, örtü sistemlerini, iç, mekân anlayışını birlikte ele alan cephe biçim düzenlerini ve mimari ayrıntıları irdeleyen yöntem söz konusu özellikleri ortaya koyabilecektir.-VI- 14.yüzyıl Osmanlı Mimarisi 'nde genel bir pragmatizmden söz ederken, Bizans Mima risi 'nin etkilerini cephe biçim düzenlerinde sınırlı örneklerde doğrudan aktarma olarak fakat genelde yorumlanarak aktarma şeklinde görüyoruz. Yüzyılın ilk yarı sındaki doğrudan etkiler, ikinci yarısından sonra uyarlama ve özgün yaratma aşama larında giderek erimekte ve yüzyılın sonlarında imparatorluk mimarisine yönelmek tedir. Konunun tarihi fonunu anımsamak için bu bölümde batılı kaynakların Erken Osmanlı Mimarisi konusundaki yargıları kısaca incelenecektir. Yönetim, ekonomi, hukuk alan larındaki Bizans etkilerinin göreceli varlığı mimari söz konusu olduğunda önyargılı yaklaşımlara temel oluşturmaktadır. Bu nedenle Osmanlı Devleti 'nih kuruluşu aşama sında toplumu besleyen insan kaynağını, bu kaynağı örgütleyen kurumları, Ortodoks Kilisesi 'nin Hıristiyan nüfus üzerindeki etkisini yitirmesini, canlanan ekonomik ortamdaki dönüşümü genel çizgileriyle irdelemek gerekmektedir. t 14. yüzyılın çeşitli etkenlere açık ve karmaşık ortamında Osmanlılar 'm yüzyılın son larına doğru şehirleşme eylemine paralel olarak kendine özgü kişiliği olan ve Geç Devir Bizans mimarisinden çok farklı bir mimari üslubu ortaya koymaları sanat ala nındaki yaratıcılıklarını kanıtlamaktadır. Erken Dönem Mimarisi 'nin anılardaki plan şemalarını Bithytıia'nin yerel malzeme ve yapım teknikleriyle inşa ederken yapı cephelerinde aşamalı bir etki altına girdiği ni görüyoruz. Bu süreci 1300-1350 ve 1350-1400 arasında incelemek verileri kısıt layarak tarafsız gözlem için yararlı bir çerçeve oluşturmaktadır; yüzyılın ilk ya rısında doğrudan aktarma izlenimini veren yorumsuz ya da yorumlanmış fakat ana ya pısını koruyan biçim kalıplarının söz konusu yüzyılın ikinci yarısından sonra gi derek yerlerini daha öznel yorumlara veya tümüyle özgün biçim kalıplarına bıraktık larını, izleyebiliyoruz. Bir başka konu yeni toplumun kullandığı Bizans biçim kalıp larının ya da benzerlerinin, henüz oturuşmamış bir dönemde bir kaç Bizanslı ustanın kendi beğenilerine göre çalışmaları ile açıklanamayacak kadar karmaşık olduğudur. Türk Mimari Tarihini Orta Asya'dan Klasik Osmanlı Dönemine kadar hiç bir senteze girmemiş özgünlüğünü yalnızca değişmeyen bir süreklilik içinde kabul etmek tarihi yaşayan toplumlardan soyutlamak anlamına gelir, tarihin ve mimarinin zaman-mekân boyutları içinde incelenmesi, farklı uygarlıkların mirasçısı olduğumuzun belirtil mesi, konuya çağdaş ve doğru bir yorum getirilmesi önemli bir görevdir.

Various interpretations have been forwarded about the genesis of the Ottoman Empire, its economical, political and cultural nature, human sources, its institutional organizations, its relations with the Byzantine Empire, but limited work has been done oh the process of transformations of the Anatolian Society and most of them were based on prejudices and superficial observations. On the other hand sentimental or reactionary theses have been inadequate to explain the complexity of the Ottoman State and society as well as its arts. In order to reach reasonable conclusions on the Architecture of the Early Ottoman Period, it is necessary to analyse the social, economical, political life of the fourteenth century Bithyni» The decline of Christianity in Asia Minor and the decay of the Byzantine religious-administrative institutions were the results of the Turkish expansion. The mechanism of colonization of the iVrfcs and the process of.Turkish sedentarization as well as the development of new settlements and existing cities are clues to understand the rise of the new society. The extend of any Byzantine Influence on both social or material domain should be seen through the genesis of the Ottoman Society. In architecture, developing design concepts should not be evaluated by the modern and rather polarized standards. As a matter of fact at that period aesthetic and symbolic values had not been established yet. Ottoman-Turkish Society was similar to the previous experiences of the Turks in Anatolia absorbed or assimilated the Byzantine social and cultural residues, containing invited Turks from the Eastern Anatolia to the west. Especially the conquests on Thrace increased migration to the Ottoman lands. The is'lamization of Bithynia had been executed gradually parallel to the development of the new settlements and the new state. New converts play certain role during the foundation of the Ottoman Empire but the framework was an already established Islamic system. Byzantine experiences continiued to be used were necessary for the continuity of the daily life of an ethnically and culturally mixed community. After the Ottoman conquest, the growth of the muslin-vm- institutions caused the decline öf the Orthodox Church which had an extensive bureaucraiical organization paralel to the State bureaucracy., ? ^ The church lost its control on Christian population. The growth of the islamic society plus the economical aids of a new social status served as catalysing motives for the islamization of the conquered people, in this process converts followed their old professions and served to introduce their traditional arts and techniques. In this study the basic work is to clarify the features of the Early Ottoman Architecture and prove its independent evolution before 1453, the extend of Byzantine influence on Early Ottoman buildings are analysed in the framework of a comparative study of Byzantine and Turkish building elements and design concepts. The chosen examples of the Byzantine architecture from the fifth to fourteenth century are collected for the purpose of this comparison. Adopted in our study building elements of both Byzantine and Early Ottoman architectures such as the walls with alternating stone and brick layers, windows, doors, columns and piers, arcades, drums and domes are compared in chronological order. Following theese, while facades as the expressions of plans and structures. Within these comparisons the continuity between Sel juk and Ottoman periods can always be asserted and the character of the new features developed in Bithynia during the fourteenth century is also connected with the local tradition. For the provement of the nature of transformations and the development of new forms, architecture in Karaman region is also taken as another set of comparison which shows the almost unchanged continuity between the Selj.uk and Karaman Period and the changes occured in the Ottoman domain. Examples of later Byzantine Architecture in Bithynia» Istanbul and its hinterland and in Greece are taken as a whole in order to obtain a larger group of comparative material, although regional stylistic differences are duely registered. Byzantine Architecture after tenth century became a `structural architecture` using square baldachin as an essential structural unit and while facade > patterns went through perceptible stylistic changes, the structural scheme remained the same. This helps us to recognise the chronological sequence of changes occured in individual building elements. Since plan schemes dictate to a certain extend, the designs of facades, and since cross in square has been the main scheme, facade designs of quincunx buildings are accordingly analysed and, basilically planned churches has also been added.