İstanbul Tatavla/Kurtuluş semtinin kültürel ve mimari kimlik değişimi

Abstract

İstanbul ilinin Avrupa yakasında, tarihi 15. yüzyıla dayanan Kurtuluş Semti'nin mimari ve kültürel değişim açısından değerlendirilmesi tezin amacıdır. Kimlik ve kültür kavramları ile beraber semtin, mahallenin tanımı yapılmış ve kültürleme, kültürlenme, kültürleşme kavramları ile sosyal değişimi irdelenmiştir. Bir semtin kültürel ve mimari kimliğinin değişimini anlayabilmek için tarihi, nüfusu, nüfus yapısı, sokak ve cadde düzenleri, isimleri, dini yapıları, eğitim binaları, kamu binaları, işyerleri ve konut yapıları üzerinde çalışılmıştır. Semtte yaşayan halk ile söyleşiler yapılarak semtin onlar için ifade ettiği anlam, yerleşme geçmişleri ve halen semtte oturma nedenleri üzerinden sosyal değişimin tespit edilmesi hedeflenmiştir.Tez, beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, tezin amacının genel kapsamı anlatılmış ve ele alınan kavramlar üzerinde durulmuştur. Kültürel ve mimari açıdan bir semtin değişimindeki elemanlar üzerinde durularak konuya yaklaşım anlatılmaktadır. Bununla beraber, çalışmanın amacı ile birlikte yapılan literatür araştırması, çeşitli kuruluşlar ve kişiler ile görüşme, bilgi, belge araştırılması ve yüz yüze görüşmeler şeklinde gerçekleşen çalışma yöntemi uygulanmıştır. Semtin, yüzyıllar içinde, genişlemesinin ve yoğunlaşmasının sonucunda kapladığı bölge bu tezin çalışma alanı olarak belirtilmiştir.İkinci bölümde, kimlik, kültürel kimlik, kentsel kimlik kavramları incelenmektedir. Kültürleme, kültürlenme ve kültürleşme kavramları üzerinden farklı halkların birbirleri ile iletişimi ve beraber yaşama oluşumları, düzenleri, yargıları, kriterleri araştırılmaktadır. Kültür ve mekan ilişkisi çerçevesinde bireylerin ve toplumun yaşam mekanı özellikleri ve değişimi ele alınmaktadır. Etnik köken, din ve dil özellikleri, toplum ve çevre değerleri, ekonomik yapı elemanları incelenerek mahalle kimliğini oluşturan faktörler irdelenmektedir.Üçüncü bölümde, semtin tarihi ve fiziksel dokusu anlatılmaktadır. Semt bölgesi, İstanbul fethedildikten sonra, Cenevizliler gibi, at yetiştirme yerleri ve otlakları olarak kullanılmıştır. Haliç kıyısındaki Kasımpaşa Semti'nin tersanelerinin gelişmesi ile başlayan süreçte yaşama alanı olarak seçilen bölge Kasımpaşa'ya bakan yamaçlarda yoğunlaşmıştır. Zaman içinde ulaşım imkanlarının artmasıyla kuzey ve doğu yönlerine doğru genişlemiştir. 1929 yılından sonra Tatavla adı Kurtuluş olarak değiştirilmiştir. Kurtuluş Semti'nin mimari özellikleri açıklanırken semtin kuruluşundan başlayarak 'doğal' oluşan daha sonra 'grid' sistem ile devam eden cadde ve sokak yerleşimleri, konutların düzenleri, bina türleri, ahşap, kârgir, betonarme olarak farklılıkları, dini yapıların, okulların ve kamu binalarının yerleri irdelenmiştir. Müstakil evler, apartmanlar ve gecekondular olmak üzere konut örüntülerinin özellikleri ve semtte yer aldığı bölgeler üzerine araştırma yapılmıştır.Dördüncü bölümde, semtin mimari, sosyal özellikleri ve değişimleri araştırılmıştır. Semtin kimliğinin oluşmasındaki etmenler incelenerek başlanmıştır. Rum tebaanın yerleşmesi, 19.yüzyılda, diğer tebaaların semte yerleşmeleri ile başlayan kozmopolit yaşam ve son yüzyılda yaşanan Rum tebaanın yurt dışına göçü ile azalan Rum nüfusa karşılık, ülke içindeki göçlerle şekillenen nüfus değişikliği irdelenmiştir. Mimari değişim açısından incelenen konutların değişimi, görsel olarak, fotoğraflar ile desteklenmiştir; Dr. Öğretim Üyesi Togan Tong'un 1990-1998 yılları arasında iki kez fotoğrafladığı az katlı kârgir konutların, 2018-2019 yıllarındaki mevcut durumlarını gösteren fotoğraflar ile karşılaştırma yapılmıştır. Beşinci bölümde, semt ve mahalle kültürlerinin önemi, farklı kültürlerden insanların aynı toplumun içinde olmasının getirdiği özellikler, benzerlikler, farklılıklar ve gittikçe artan nüfus ile beraber semtin kaldırabileceği mimari yoğunluk üzerine saptamalar ve değerlendirmeler yer almıştır. Anahtar sözcükler: 1. Kurtuluş Semti; 2. Tatavla; 3. Mahalle; 4. Kültür; 5. Kültürel değişim; 6. Mimari değişim.

The aim of the thesis is the evaluation of Kurtulus district of Istanbul province where the history of the district has been dated back to 15th Century, in architectural and cultural change perspective. The definition of the subject district and its neighborhoods together with their identity and cultural concepts were made and the social changes were under enculturation, cultivation and acculturation concepts were examined. History, population, demography, street layouts and names, religious, educational and public buildings, and residential buildings were searched in order to understand cultural and architectural identity change of the district. The persons who have been living in the district were interviewed over their perception of meaning of the subject district, history of their settlement and the reason of continuation of living there, to demonstrate the social change.The thesis consists of 5 chapters in which; 1- Definitions of the concepts, literature review and interview technique; 2- Identity and cultural identity; 3- History of the district and physical characteristics ; 4- Architectural characteristics of Kurtulus district together with social life history and traditions of the district. Factors creating the architectural identity of the district supported by comparison of the photographic evidences between Tong Togan Phd.'s research over 1990-1998 period and current situation of the selected buildings of the district; 5- Findings and evaluations of the research. Keywords: 1. Kurtuluş District; 2. Tatavla; 3. District; 4. Culture; 5. Cultural change; 6. Architectural change.