Osmanlı modernleşmesi ve kuruluşundan tanzimata Evkaf-ı Hümayun nezareti (1826-1839)

Abstract

Bu çalışmada, Osmanlı toprak sisteminde çok önemli bir yeri olan vakıfların yönetimindeki dönüşüm ile Osmanlı modernleşmesi arasındaki etkileşim ele alınmaktadır. Modernleşme Batılı ülkelerde Rönesans ve Reform ile başlamış, bilimsel devrimler ve sanayi devrimi ile devam etmiş ve siyasal devrimlerle dünya düzenini değiştirmiştir. Osmanlı reformlarının mali kaynaklarından biri de vakıflar olmuştur. Osmanlı vakıfları ağırlıklı olarak askeri sınıf tarafından kurulmuştur. Mal varlığı olarak tahsis edilen taşınmazlar büyük ölçüde padişahın askeri sınıf üyelerine temlik ettiği miri araziden oluşmaktadır. Vakıf topraklar özerk bir yönetime sahiptir. Bu nedenle, vakıf sisteminin genişlemesi aynı zamanda adem-i merkeziyet eğiliminin de güçlenmesi anlamına gelmiştir. Ancak askeri yenilgiler Osmanlı Devleti'ni değişmeye ve güçlü bir merkezi yönetim kurmaya zorlamıştır. Değişim ihtiyacı askeri yenilgilerle idrak edildiği için değişim ordudan başlatılmıştır. Ordunun ve daha sonra merkezi devlet yönetiminin modernleştirilmesi yeni kaynak ihtiyacını doğurmuştur. Bu nedenle II. Mahmut Eylül 1826'da Evkaf-ı Hümayun Nezareti'ni kurmuştur. Tezde, Nezaretin kuruluş amacının ordunun finansmanı olduğu Osmanlı arşiv belgeleriyle ortaya konulmuştur. II. Mahmut'un vakıf kaynaklarını merkezileştirmesinin diğer nedeni, modernleşmenin önündeki en önemli engellerden biri olan `ulemanın` maddi gücünün elinden alınmasıdır. Evkaf-ı Hümayun Nezareti ilk bakanlık örgütlenmesi olmakla birlikte, daha önce var olan hazine birimleri örnek alınarak kurulmuştur ve daha sonra kurulan bakanlıklara örnek olmamıştır.

In this study, the interaction between Ottoman modernization and the transformation in the management of foundations/vaqf, which had a very important place in the Ottoman land system, is discussed. Modernization started with the Renaissance and Reform in Western countries, continued with scientific revolutions and industrial revolution and changed the international order with political revolutions. One of the financial sources of Ottoman reforms were the vaqfs. Most Ottoman vaqf had been established by the `askeri` class. The immovables, which were allocated as assets to these vaqf, consisted mainly of the `miri` land assigned to the members of the `askeri` class by the sultan. The management of the lands owned by vaqf had been autonomous. Therefore, the expansion of the vaqf system also had meant the strengthening of the decentralization. However, military defeats had forced the Ottoman Empire to change and establish a strong central government. Since the need for change was realized through military defeats, it was initiated from the military. The modernization of the army and, later, centralization of the government had led to the need for new financial resources. For his reason, Mahmoud II established the ministry `Evkaf-ı Hümayun` in September 1826. In this thesis, it is established that the purpose of the establishment of the Ministry was the financing of the military, using documents from the Ottoman archives. The other reason for Mahmoud II's centralization of vaqf resources was to remove the financial power of the clergy/`ulema`, which were one of the most important obstacles to modernization. Evkaf-ı Hümayun was the first ministerial organization, but it was establishing the examples of previously existing treasury units; however it had not became a model for the ministries that were established later.