İstanbul`da yazılı ve görsel kaynaklara göre 15. ve 16.yy`da (1453-1559) Osmanlı sivil mimarlığı üzerine bir değerlendirme: Gurfe örneği

Abstract

Toplum içinde egemen erk, kamusal yapılara kendi adına ya da kendisinden üstün tutar gözüktüğü öğretilere, geleneklere, dinlere atfen anıtsallık yükleyebilmektedir. Özenilmiş ve görece geniş imkânlarla vücuda getirilmiş bu yapılar mimarlık tarihinin daha çok araştırılan konuları olagelmiştir. Hatta mimarlık tarihi anlatımı çoğu kez bu tek yapıların evrimi üzerinden incelenmektedir. Oysa kentleri, dokuyu, insanın yapma çevresinin ezici çoğunluğunu oluşturan hatta anıtsal, kamusal yapıları karşıt kutbunu oluşturarak ayırt edici kılan sivil mimarlıktır. Kişinin çevresinin, çevrenin de kişiyi oluşturduğu çift taraflı bir etkileşim girdi olarak kabul edildiğinde aslında yine kişiyi etkileyen ve kişinin etkilediği yapma çevrede aslan payına sahip olan sivil mimarlıktır. Örneğin Süleymaniye'nin tasarım girdileri ve mimarının üzerindeki çeşitli etkiler tartışılırken, mimarın vakfiyesinden hemen külliye yanında olduğu bilinen evinin ne kadar mühim bir veri olduğu neredeyse hep gözden kaçırılmış bir etmendir. Üzerinde çokça durulmuş ?Klasik Osmanlı Mimarlığı?nı vücuda getirmiş kimseler; ?Nasıl yerlerde barınıyor, en çok zaman geçirdikleri mekânları nasıl tasarlıyor ve bu mekânlar onları nasıl etkiliyordu?? gibi soruların yanıtları klasik Osmanlı Mimarlığı'nı anlamada önemli katkılar sağlayabilir.15. ve 16.yy da İstanbul sivil mimarlığını tartışmak dönemi anlamak için yadsınamayacak bir gereklilik iken bu aslında hiç de kolay değildir. Var olmuş bir mimarlık üzerinde tartışabilmek için belki en temel şart doğal olarak mimari ürünün varlığıdır. Ancak dönemden doğrudan doğruya günümüze gelen böyle bir mimari ürün mevcut değildir. Sivil mimarlığın öneminin üzerinde durmuş, çalışmalarıyla bu önemi arttırmış olan Osmanlı-Türk Evi kuramcıları var olan örnekleri sınıflandırmış evrim şemaları oluşturmuş, köken tartışmalarına girişmişlerdir. Ancak çok zorlandığında bile günümüzden 250 sene öncesine ötelenemeyen somut veri havuzu, kuramcıları somut verinin olmadığı dönemlerde bu verilerin yorumlanmasıyla elde edilmiş kuramsal şablonlara itmiştir. Bunlara göre çeşitli kökenler ve evrim şemalar mevcuttur ve kimlik iddialarının da işin içine girdiği çeşitli ana akımlar üretilmiştir. Çalışmada ise bu Osmanlı-Türk Evi kuramları ve İstanbul'un Fetih'ten önceki durumu girdi kabul edilmiş, tartışılmış ancak ağırlık bunlara verilmeden dönemin kaynakları üst üste düşürülmüş ve bu verilerin yorumlanması sürecinde baştaki kuramlarla ilişkiler aranmıştır. Kaynaklar üzerinde yapılan araştırmaya dayanarak, sivil mimarlık birimlerinden gurfenin dönem için ayırt edici bir nitelik taşıdığı düşünülmüştür. Bu nedenle gurfenin tanımı ve nitelikleri tartışılmıştır. Sonraki dönemlerin görece hakkında daha çok veri bulunan sivil mimarlığıyla 15-16.yy'ın sivil mimarlığı arasındaki ilişkilerde gurfenin yeri saptanmak istenmiştir.

Sovereign authority of societies may plant monumentality to public buildings in favor of itself or some doctrines, traditions, religions to which it seems to treat superior than itself. Elaborate and built with relatively vast means, those buildings have been the usual of more researched topics of architectural history. Even architectural history discourse is mostly executed over the evolution of these single buildings. Yet, cities, urban textures, the overwhelming majority of built environments are formed by civil architecture, even monumental, public buildings are rendered distinctive by civil architecture as it forms the opposite of them. When a bilateral interaction is assumed as an input where the individual forms its environment and the environment forms the individual, the major role is again taken by the civil architecture. For instance, when the design inputs of Süleymaniye and the various influences over its architect are discussed, the importance of the data of the house of the architect, which is known to be near the kulliye thanks to his vakfiye, has been an overlooked agent. Answer to the questions about creators of the ?Ottoman Classical Architecture? like; ?What kind of places did they shelter in, how were they designing the places in which they were spending most of their time, and how were those places effecting them?? may provide important contributions in understanding the classical ottoman architectureWhile it is an undeniable necessity to discuss civil architecture of Istanbul in 15th-16th centuries to understand the period, this is not easy at all. The most basic requirement to discuss about an architecture that has existed is maybe the existence of the architectural product. However, there are no such products from the period that could survive today. Ottoman-Turkish house theorists who have attached importance to civil architecture, and who have increased this importance with their work, have classified the existing examples, formed evolution charts, and debated on the roots of this architecture. Nevertheless, the concrete data pool of a housing tradition that cannot transcend 250 years has pushed the theorists to make idealizations. In the essay Ottoman-Turkish house theories and pre-conquest Istanbul are accepted as inputs and they are discussed but the focus is headed towards the sources directly from the period. Those sources were overlapped and looked for relationships with the theories during the phase of interpretation. Basing on the research on sources, it has been thought that, of the units of civil architecture, gurfe embodies a distinctive attribute for the period. For this reason the definiton and the attributes of gurfe have been discussed. It is intended to determine the role of gurfe in relationships between 15th-16th century civil architecture and later periods about which more data is present.