Erken cumhuriyet dönemi modernleşmesinde bir sanayi yapısı örneği: Paşabahçe Rakı ve İspirto Fabrikası

Abstract

Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra dağılan Osmanlı İmparatorluğu'nun yerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti devleti, cumhuriyetten sonra yüzünü Batı'nın modern kimliğine döndürmüştür. Osmanlı'nın eski toplumsal düzeninden koparak, yerine çağdaş batılı modellere uygun bir düzen getiren yeni Türk devleti, 1920'lerde ülkede yoğun bir yapılandırma programı başlatmıştır. Genç hükümetin, mimarlık da dahil her alanda ?modernleşme?yi hedefleyen bu politikası, Türk toplumsal yaşantısında önemli bir dönüm noktası kabul edilen Atatürk Devrimleri ile de desteklenmiştir.1930'dan sonra tüm dünyayı etkileyen ekonomik buhrandan Türkiye de nasibini almıştır. Türkiye'deki iç ticaret dengelerinin bozulması, ülkenin en önemli gelir kaynağı olan tarımsal ihracatın azalması ve hükümetin gelirlerinin düşmesi gibi krizin sebep olduğu etkiler sonucunda, sanayileşme fikri ülke çapında giderek daha cazip hale gelmeye başlamıştır. Özel sektörün endüstrileşme yolundaki sorunları çözme konusunda yetersiz kalması nedeniyle, sanayileşme, ekonomik ve politik olarak devletin kontrolüne geçmiştir. Devletçi sanayi politikaları bünyesinde hazırlanan Birinci Sanayi Planı ile ülkenin dört bir yanında büyük ölçekli sanayi kompleksleri kurulmuş ve bu kompleksler demiryolu ağları ile kentlere bağlanmıştır.Bunların bir örneği de İstanbul'un hafif sanayi bölgesi olan Paşabahçe'de yer alan Rakı ve İspirto Fabrikası'dır. Fabrikanın arazisinde daha önceden yer alan Modiano Cam Fabrikası 1922'de kapatılmış, bununla beraber arazide yer alan ispermeçet mumu fabrikasının ise sahibi ölmüştür. Hazineye devredilen ispermeçet mumu fabrikasını 1923 yılında Hasan Hulki Bey satın almış, 1926 yılında da Polonyalı bir şirkete devretmiştir. Şirketin bir yıl sonra iflas etmesi üzerine fabrika Hasan Hulki Bey tarafından tekrar satın alınmıştır. 1930 yılında Müskirat (Tekel) İnhisarı İdaresi bünyesine dahil edilen bu yerleşkeye, 1937 yılında, üretim kapasitesini iki kat artıracak olan ve İnhisarlar Umum Müdürlüğü İnşaat Fen Heyeti çalışanı mimar Ahsen Yapanar tarafından tasarlanan bir rakı fabrikası yapılmasına karar verilmiştir. 1939 yılında kullanıma açılmış olan bu fabrika, günümüzde hala ayaktadır fakat üretim yapmamaktadır. Paşabahçe Rakı ve İspirto Fabrikası, erken cumhuriyet dönemi modernizmine ait rasyonel ve fonsksiyonalist mimarinin izlerini taşıyan bir yapı olması açısından büyük önem taşımaktadır.

The new Turkish Republic founded after World War I following the collapse of Ottoman Empire has turned its face to the modern identity of the West. The newborn republic, which has broken off from the old Ottoman structure of society and has established an order in harmony with modern western models, started an intensive restructurization program in 1920s. This policy aiming the ?modernization? in almost every field including architecture has been supported by Ataturk?s Reforms, which is accepted as central point in Turkish social life.After 1930, Turkey was affected severely as well from the Great Depression. As a result of the effects of the Depression such as changing domestic trade balance, decreasing the agricultural exports, which was the most important income source of the country, and the decline of government revenues; the notion of industrilization has began to be favorable throughout the country.Because of the incompetency of the private sector in resolving the issues on the way of business and commerce, the government took the control of industrilization economically and politically. With the First Industry Plan prepared within the Statist industrilization Policies, large scale industry complexes were set up and connected to the cities with railroad webs.A sample of these complexes is the Raki and Ispirto Factory located in Istanbul?s light industrial zone, Pasabahce. Along with the closure of the Modiano Glass Factory based in the Factory?s territory in 1922, the owner of the spermaceti wax factory died. The spermaceti factory, which is transferred to the treasury was purchased by Hasan Hulki Bey, who sold it to a Polish company. After the disclosure of this company, Hasan Hulki Bey re-purchased the factory. The campus was included into Müskirat (Tekel) Inhisari Idaresi in 1930. In 1937, it has been decided to build a Raki Factory designed by Ahsen Yapanar, an employee of Inhisarlar Umum Mudurlugu Insaat Fen Heyeti, which would double the production capacity. The factory began production in 1939 and still stands today but not functioning. Pasabahce Raki ve Ispirto (ethyl alcohol) has a great importance in the sense that it is a building bearing the marks of rational and functional architecture of early republican modernism.