Cengiz Aytmatov`un eserlerinde geçen boy ve yer adlarının dil ve kültür açısından incelenmesi

Abstract

Cengiz Aytmatov; hayatın en acımasız yaşandığı, siyasi çalkantıların zirve yaptığı Kırgızistan'ın Sovyet boyunduruğu altında yaşamaya mahkûm edildiği bir dönemde dünyaya gelir. En yakınlarından başlamak üzere ciddi siyasi, sosyal ve psikolojik baskılara maruz kalır. Babası dâhil birçok yakınını bu sorunlar neticesinde kaybeder. İnsan hayatının bu kadar ucuz hale getirildiği Rus esareti altında yaşadığından dolayı özgürlük, vatan, millet, milli kültür ve dil kavramlarının ne olduğunu çok iyi bilir. Eserlerini de kaleme alırken rejimin baskısından dolayı doğrudan dile getiremediği konular çeşitli semboller, olaylar, hikâyeler, efsaneler veya kilit sözcükler etrafında şekillendirir. Bu yolla hem yaşananları bir tarihçi mizacı ile nesillere aktarır hem de haksızlıklar karşısında kendi üslubunca haykırır. Bu yolda başvurduğu temel unsurlardan biri de eserlerinde kullandığı boy ve yer adlarıdır. Eserlerini Rusça kaleme alsa da milli olandan vazgeçmeyerek dil ve kültürün en önemli malzemelerinden birini teşkil eden adlar üzerinde önemle durur ve bunları milli kullanımından vazgeçmez. Çünkü Aytmatov, tüm baskı ve zorlamalara karşı kendi milli kültüründen uzaklaşmamış, canı pahasına, vatan düşmanı damgası yeme pahasına da olsa eserlerinde Kırgız Türk gelenek ve göreneğini barındıran unsurları yoğun bir biçimde kullanmıştır. Kırgız yazar, konusu çok çeşitli mekân ve coğrafyada geçen eserlerinde kullanmış olduğu yer adlarıyla geniş Türk coğrafyasının resmini çizerken, eserlerinde verdiği boylar itibariyle Türk toplumunun geçmişten bugüne tarihi derinliğini, her ne kadar boylara ayrılmış olsa da bir bütün olarak ortaya koymuştur. Yer adları, kendini meydana getiren toplumların tarihini yansıtır. Hatta pek çok değişikliğe uğramalarına rağmen, bazen kendisini oluşturan toplumlardan bile daha uzun yaşar. Bir politika aracı olarak Ruslar, bütün yer adlarını Ruslaştırarak yeniden isimlendirdikleri halde Aytmatov, eserlerinde kullandığı yer adlarının Kırgız Türkçesindeki karşılıklarını, özenle kullanmıştır. Bunu yapmasındaki temel amaç, gelecek kuşakların kendi dil ve kültürünü tanımaları ve kendi milli benliklerinden uzaklaşmalarını engellemek istemesidir.

Cengiz Aytmatov was born in a period when Kyrgyzstan was obliged to remain under the domination of Soviet Union; when political disturbances increasingly continued alongside harsh living conditions. He undergoes political, social and psychological pressure during his life mostly by his acquaintances. He loses many relatives including his father as a result of those problems. Since he lived in captivity in the social order of Russia in which human life was not valued, he has a strong opinion on the concepts of freedom, homeland, national culture and language. In his works, he uses various covert symbols, plots, stories, myths and key words to express his ideas under constant pressure of the regime. In this way, he both transfers his experiences to future generations like an historian and challenges to the injustices in his own literary style. One of the most significant elements of such a style is his use of tribe names and place names. Even though he writes his works in Russian, he does not abandon the sense of nation and underscores the tribe names which constitute the most important part of national language and culture. Aytmatov, at the cost of his own life, rejects leaving his national culture and uses motives and themes covering Kyrgyz Turkish traditions intensively. Aytmatov depicts Turkish geography with tribe and place names in his works which deal with many different places and geographies. also reflects the unity and historical depth of Turkish society from past to present by giving place to tribes in his works. Name of places represents the history of societies who form the places. Names even last longer than the societies who discovered those names although the names may change in time. Aytmatov uses Kyrgyz equivalents of place names in his works with great attention despite the Russian policy of Russianizing the names of the places. The main reason for his act is to familiarize future generations with their own language and culture and to create the consciousness for a national self.