20.yüzyılda İran siyasetinde Azerbaycan Türklerinin rolü (1900-1979)

Abstract

İran, içerisinde yaşayan etnik gruplar ve gerek jeostratejik gerekse jeopolitik konumu gereği Orta Doğu coğrafyasının en önemli merkezlerinden biridir. Ülke enerji kaynakları zenginlikleri sebebiyle geçmişte ve günümüzde uluslararası coğrafyada önemini korumaktadır. Özellikle petrol açısından dünya rezervlerinin %10'unu elinde tutması sebebiyle her zaman büyük güçlerin ilgi odağı olmuştur. Ülkede resmi dil Farsça, resmi din İslam'ın Şiilik mezhebidir. Ülke içerisinde bir arada yaşayan etnik gruplar %50 oranla Farslar, %24 veya daha fazla oranla Azerbaycan Türkleri, bunlardan başka Türkmenler, Kaşkaylar, Kaçarlar, Karapapaklar, Avşarlar, Halaçlar, Şahsevenler, Beluçlar, Araplar, Kürtler şeklinde sıralanabilir.Türkiye'de İran konusunda çalışmaların azlığı dolayısıyla ve İran içerisinde yaşayan Azerbaycan Türkleri hakkında tarihi bilgi vermek amacıyla çalışma kaleme alınmıştır. Amaç kendisinde sonra yapılacak araştırmalara kaynak niteliği sağlamaya çalışmaktır. Çalışma hazırlanırken; Edward Abrahamian'ın `Modern İran Tarihi` ve `Iran Between Two Revolutions` kitapları, Cemil Hasanlı'nın `Soğuk Savaşın İlk Çatışması İran Azerbaycanı` kitabı kullanılmıştır, İran Azerbaycanı ile ilgili yazılmış olan Gün Taş'ın `İran'ın Ulusal Bütünlüğü ve Güney Azerbaycan Sorunu` tezi, Merih Özşahin'in `Güney Azerbaycan'da Bağımsızlık Hareketleri ve Güney Azerbaycan'ın Türk Dünyası İçin Önemi` tezi, Osman Erol'un `İran İç Siyasetinde Azerbaycan Türkleri (1906-2006)` tezi, konu ile alakalı makaleler kullanılmış olup istatistiksel veriler Farsça kaynaklardan çeviri yapılmıştır.Çalışmanın birinci bölümünde, İran'ın coğrafyası, siyasi, ekonomik, demografik yapısı çeşitli kaynaklardan incelenmiş ve bilgiler sunulmuştur. Azerbaycan Türklerinin ülke içerisinde hangi coğrafyada yaşadıkları araştırılmış, yıllar içerisinde aktif siyaset hayatlarına nasıl bir giriş yapmış oldukları incelenmiştir. Ayrıca ülke içerisinde diğer etnik grupların hangi coğrafyalarda yaşadıklarını ve kısaca tarihleri hakkında bilgiler verilmektedir.Çalışmanın ikinci bölümünde Türklerin İran coğrafyasına yerleşmesinden ve 1905 İran Meşrutiyetinde özellikle Azerbaycan Türklerinin rollerinden, daha sonra Pehlevi'ler dönemi başlayana kadar önemli bir oluşum olan Azadistan Devleti ve Şeyh Muhammed Hıyabani'nin ülke içinde rolü incelenmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümünde, Pehleviler döneminden, Fars tipi yönetim biçimlerinden, Türklerin uzun yıllar süren hâkimiyeti kaybettikten sonra yaşadıkları sıkıntılardan, dış güçlerin ülke içerisindeki etkileri ve müdahaleleri incelenmiştir. İran içerisinde Türkler için en önemli oluşum olarak değerlendirilebilecek Azerbaycan Özerk Cumhuriyeti'nin kuruluş ve yıkılış dönemleri ile ilgili bilgiler verilmiştir. Cumhuriyetin kurucusu Seyid Cafer Pişeveri ve aktif siyaset hayatı ile ilgili incelemelerde bulunulmuştur.Çalışmanın dördüncü ve son bölümünde ise İran İslam Devrimi'nin kuruluşundan, İslam Devrimi'nin yönetim biçimi ve özellikle Velayet-i Fakih kavramının önemi ile ilgili incelemelerde bulunulmuştur. Bu devrim sürecinde ve sonrasında Azerbaycan Türklerinin özellikle Ayetullah Şeriatmedari ve Tebriz halkının rolü incelenmiştir.

Iran is one of the most important centers of Middle East geography due to its geo-strategic and geo-strategic location besides the ethnic groups living there. The country maintains its importance in the international geography of the past and present thanks to its rich energy sources. The country has always been the focus of great powers especially because it holds 10% of the world reserves in terms of oil. The official language in the country is Persian; the official religion is the Ja'fari sect of Islam. 50% of the ethnic groups living together in the country consists of Persians and 24% or more consists of Azerbaijani Turks. Apart from these, the rest can be listed as Turkmens, Kashgais, Qajars, Karapapaks, Afshars, Khalajs, Shahsavans, Beludzhis, Arabs, and Kurds.This study was conducted in order to contribute to efforts on Iran in Turkey. Also, it was written to give historical information about Azerbaijani Turks living in Iran. The aim is to try to provide the source of the research to be done later. In the preparation of the study, the following theses were used: The National Unity of Iran and the Problem of South Azerbaijan by Gün Taş, The Independence Movements in South Azerbaijan and The Importance of South Azerbaijan for the Turkish World by Merih Özşahin and Azerbaijani Turks in the Internal Politics of Iran (1906-2006) by Osman Erol. In addition to articles related to the subject, Modern Iranian History and Iran Between Two Revolutions books by Edward Abrahamian and Cemil Hasanlı's book `The First Conflict of the Cold War: Iranian Azerbaijan were used. In addition, all statistical data were translated from Persian sources.The first part included the information about Iranian geography, its political, economic and demographic structure through literature review. Research made an introduction to which part of the country Azerbaijani Turks lived in and their active politics lives within years. In addition, it provided information about where the other ethnic groups in the country lived and their history in short.The second part mentioned the settlement of Turks in Iran and the roles of especially Azerbaijani Turks during 1905 Iranian Constitutional Monarchy. Later, State of Azadistan which was an important formation until the beginning of the Pahlavies period and the role of Sheikh Mohammad Khayabani in the country were investigated in this part.The period of Pahlavies, Persian type of regimes, the difficulties experienced by the Turks after losing control over long years and the influences of the foreign powers on the country and their interventions were examined in the third part. Information regarding the establishment and demolition of the Autonomous Republic of Azerbaijan which can be regarded as the most important formation for the Turks in Iran were presented in the study. Investigations on Seyid Cafer Pişeveri, the founder of the Republic, and his active politics life were also put forward.Investigations on the establishment of the Iranian Islamic Revolution, the regime of the Islamic Revolution and especially the importance of the term 'Velayet-i Fakih' were presented in the last part. The role of Azerbaijani Turks, especially Ayatollah Shariatmadari and Tabriz during and after the revolution was examined.