Araç çayı havzasının uygulamalı hidrografyası

Abstract

Araştırma sahasını oluşturan Araç Çayı Havzası, Türkiye'nin kuzeyinde Karadeniz Bölgesi'nin Batı Karadeniz Bölümü'nde, Küre Dağları'nın güney yamaçları ile Ilgaz Dağları'nın kuzey yamaçları arasındaki depresyona karşılık gelmektedir. İdari birimler bakımından Karabük, Kastamonu ve Çankırı illerinin sınırları dâhilinde kalan çalışma sahası; Karabük Merkez ilçesi, Eflani ve Safranbolu ilçeleri, Kastamonu Merkez ilçesi, İhsangazi, Araç ve Daday ilçeleri ile Çankırı'nın Ilgaz ilçesi sınırları içerisinde kalmaktadır.Hidrografik havza niteliği taşıyan çalışma sahası, Filyos Çayı'nın önemli alt havzalarından birisi olan Araç Çayı ve kollarından meydana gelmektedir. Yüzeysel akışa geçen suların, su bölümü çizgisiyle sınırlanan Araç Çayı Havzası'nın yağış alanı 2823 km² yüzölçümündedir.''Araç Çayı Havzası'nın Uygulamalı Hidrografyası'' adlı çalışmada, hidrografya üzerinde etkili olan faktörler, hidrografik ve hidrometrik özelliklerinin yanı sıra; morfometrik analizlerin havza morfometrisi açısından değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Özellikle flüvyal kökenli meydana gelecek doğal afetlerin doğru bir şekilde değerlendirilmesi, yorumlanması ve çıkarımlarda bulunulması açısından araştırmayı önemli kılmaktadır. Ayrıca çalışmada yer alan konulara göre literatür taraması, gezi, gözlem, uygulama, görüşme, veri temini, grafik veya tablo üretilmesinde ya da yapılan analizlerdeki hesaplamalar, haritaların oluşturulması, çalışmada bir değil birden fazla yöntemin birbiri ile bağlantılı şekilde uygulandığı karma araştırma yöntemi izlenmiştir.Çalışmanın birinci bölümünde Araç Çayı Havzası'nın hidrografik özelliklerinin şekillenmesinde rol oynayan genel coğrafi faktörler incelenmiştir. Litolojik, jeomorfolojik, iklim, toprak, bitki örtüsü ve beşeri faaliyetler gibi faktörlerin hidrografik özellikler arasında nasıl bir ilişki olduğu ortaya konulmuştur. Ayrıca belirtilen coğrafi etmenler açıklanmaya çalışılırken geleceğe yönelik havza planlama çalışmalarına da katkı sağlayabilecek potansiyelde olması için de çaba gösterilmiştir. Bunun yanında tablolar, grafikler ve haritalar oluşturularak anlatım görselleştirilmiş, gerekli değerlendirilmeler ve yorumlamalar yapılarak anlatım güçlendirilmiştir.Havzanın hidrografik özeliklerinin ve hidrometrik analizlerinin değerlendirildiği ikinci bölümde, vadoz su potansiyeli belirlenmiş ve yüzeysel akışa katılan miktarı hesaplanmıştır. Havzanın Araç Çayı ve kaynağını teşkil eden Ilgaz Çayı başta olmak üzere belli başlı alt kolların ve havzadaki göletlerin özellikleri üzerinde durulmuştur. Hidrometrik analizlerden akarsuların akımı ve rejim özellikleri incelenmiş gerekli grafik ve tablolar oluşturularak yorumlanmıştır. Ayrıca akarsuların düzensizlik katsayıları hesaplanmış ve çıkan sonuçlara göre kendi aralarında mukayeseler yapılmış, neden sonuç ilişkileri kurularak çıkarımlarda bulunulmuştur. Havzayı oluşturan ana akarsuyun farklı yerlerinde yapılan su analizi sonucu elde edilen veriler tablolaştırılmıştır.Havzadaki akarsu ağının kuruluşu, gelişimi ve drenaj tiplerinin açıklandığı üçüncü bölümde; Araç Çayı Havzası'nın günümüzdeki biçimini esas olarak Üst Eosen sonunda kazanmıştır. Havzanın Karabük-Araç arasında daha önce göl alanı olup Filyos Çayı'nın geriye aşındırmasıyla gölün kapıldığı ve bugünkü ana drenaj şebekesinin denge profiline ulaşmaya çalıştığı anlaşılmaktadır. Akarsu ağının gelişimi, yoğunluğu ve drenaj tipinin, havzanın muhtelif yerlerinde farklılık göstermesi üzerinde tektonik yapının, iklimin, vejetasyonun, topografik ve jeolojik özelliklerinin etkisi olmuştur. Dendritik, paralel, kafesli ve kancalı sahada belirlenen başlıca drenaj tipleridir.Araç Çayı Havzası'na ait morfometrik özellikler çalışmanın dördüncü bölümünde ele alınmıştır. Morfometrik analizler, çizgisel, alansal ve yüzeysel parametreler olarak üç grupta incelenmiştir. Havzanın rölyefine ait şekil ve boyut özellikleri ölçülmüş ve farklı formüller yardımı ile hesaplanıp nicel değerlerle ortaya konulmuştur. Ulaşılan sonuçlara göre genel havza ve alt havzalar arasında mukayeseler yapılmış ve havza morfometrisi açısından yorumlanıp değerlendirilmiştir. Ayrıca elde edilen sayısal değerler grafik, tablo ve haritalara işlenerek anlatım görselleştirilmiş, gerekli yorumlamalarla desteklenerek ifadeler zenginleştirilmiştir.Tezin son kısmında ise analizlerin sonuçları ortaya konularak değerlendirilmesi yapılmış ve önerilerde bulunulmuştur. Ayrıca Araç Çayı Havzası'nın belli başlı güçlü ve zayıf yanları ile fırsat ve tehditleri (SWOT Analizi) tespit edilmiştir.

Araç watercourse basin subject to this research is located between the dip of West Black sea part of the Black Sea region, South slope of Kure Mountains and North slopes of Ilgaz Mountains. In sense of administrative units, the worksite locates within the borders of Karabük, Kastamonu and Çankırı cities; Center district of Karabük, Eflani and Safranbolu districts, center district of Kastamonu, Ihsangazi, Araç and Daday districts and Çankırı's Ilgaz district. The worksite that has the feature of hydrography basin arises from one of the important sub- watercourses of Filyos: Araç watercourse and its branches. Rainfall area of Araç watercourse basin's water goes to runoff has 2823 km² acreage.In the study of `Araç watercourse Basin's Practical hydrography` factors effective on hydrography, besides their features of hydrography and hydrometric, it is intended to examine their morphometric analysis in respect of basin morphometric.Especially assessing, interpreting and inferring natural disasters that can occur fluvial correctly, research is crucial. Also, in this study, literature review, excursion, observation, practice, interview, data obtaining, graphic or table production or analysis' calculation, drawing maps led the researcher to follow not one but multiple research methods as multiple methods are applied in connection with each other.In the first chapter of this study, general geographical factors that play roles in shaping Arac watercourse basin's hydrographic features are examined. Also, the relationship between the factors such as Lithological, geomorphologic, climate, soil, vegetation cover, human activities and hydrographic features is exhibited. Furthermore, whilst specified geographical factors are tried to be explained, it is also tried to have the potential to contribute future basin planning works. Alongside this, tables, graphics and maps are created and the statements are visualized; assessments, interpretations are made and the expression is strengthen.In the second chapter where the Basin's hydrographic features and hydrometric analysis' assessment, vadose water potential is determined and its surface runoff amount is calculated. Particularly Ilgaz watercourse and its source of Arac watercourse, specific sub branches' and schooner's features in the basin are elaborated.Through hydrometric analysis, stream's flow and regime featured are examined, necessary graphics and tables are formed and interpreted. Also, streams' coefficient of disarrays are calculated and comparisons made as a result of these; cause and effect relationships are tied in and inferences are made. Data obtained as a result of water analysis that are made in different locations of basin's main stream tabulated. In the third chapter where establishment of the stream network in the basin, its development and drainage types explained; Arac watercourse Basin's present pattern formed mainly at the end of UST EOSEN. It is understood that the basin was a lake area between Karabuk- Arac before and as a result of Filyos watercourse' backward eroding, lake is lapsed and today's drainage network tries to reach at graded profile. Tectonic structure, climate, vegetation, topographical and geological features have impact on the development, consistency and drainage type's difference in various places of the Basin river system. Dendritic, parallel, trussed and hooked, primary drainage types in field.Morphometric features regarding Araç Watercourse Basin are examined in fourth chapter of the study. Morphometric analysis are analyzed in three groups as linear-areal and surface parameters. Shape and size features of relief of the basin are measured and by help of different formulas, it is calculated and presented with quantitative figures. According to results obtained, comparison between general basin and sub-basins and they are examined and interpreted in respect to basin morphometry. Additionally, quantitative values gained are showed on graphics, tables and maps as expression is visualized and it is supported by necessary interpretation as expressions are enriched.In the last part of the thesis, results of analysis presented, evaluated and suggestions made. Furthermore, Araç Watercourse Basin's certain, strong and weak parts and its opportunity and threats are determined via SWOT Analysis.