The waqf buildings in Tripoli in 1835-1911

Abstract

Bu çalışma öncelikli olarak tarihsel bilgileri ve çağdaş Libya tarihine ait önemli bir dönemi belgelendirme amacıyla hazırlanmıştır. Söz konusu dönem, geçmişle bugünün birleşme noktalarından biri ve Libya ile Türk kültürleri arasında bir iletişim köprüsünün kurulduğu zaman aralığı addedilmektedir. Nitekim bu kültür etkileşimi, Libya kültürünü oluşturan unsurlardan bir tanesi olmuştur. Aynı şekilde çalışma, Osmanlı Devleti'nin Libya'ya ve Kuzey Afrika Devletleri'ne bir sömürgeci olarak geldiği şeklindeki düşünceyi yayan Arap milliyetçilerine bir cevap niteliğindedir. Halbuki Osmanlı Devleti, hakimiyeti süresince Libya halkının sıkıntılarını gidermiş ve birinci hakimiyet dönemi olan 1515'te Libya'yı Aziz John Şövalyeleri'nin sömürgesinden kurtarmış, ikinci hakimiyet dönemi olan 1835'te ise halkın yüksek vergi oranları ve Karamanlı Hanedanı'nın zorbalıkları nedeniyle yaptığı çağrılara karşılık vermiştir. Arap milliyetçileri, Osmanlı Devleti'nin hakimiyeti döneminde genelde Libya özelde ise Trablusgarp'ta toplumsal ve kültürel yaşam ile kalkınma açısından hiçbir olumlu gelişmenin yaşanmadığını öne sürmektedir.Buna bağlı olarak çalışmanın bölümleri içerisinde, Osmanlı Devleti'nin Trablusgarp'taki ikinci hakimiyet dönemindeki vakıf sistemi ve buna ait yapılar ile Osmanlı'nın bölgedeki ekonomik, sosyal, ilmi ve dini rolüyle ilgili bilgiler yer almaktadır. Ayrıca tarih boyunca Osmanlı Devleti'nin ortaya koymuş olduğu pratik uygulamalar ve vakıf sisteminin idari açıdan tarihsel rolü incelenmektedir. Zira vakıf sisteminin içerisinde çok sayıda alt sistem ve yasa bulunmakta olup, bu sistem Osmanlı'nın ikinci hakimiyet döneminde Trablusgarp'ın gelişimiyle paralel bir gelişme ve ilerleme kaydetmiştir. Öte yandan söz konusu sistem, günümüzdeki – özellikle tarihi şehirlerde benimsenen – kültürel yapıların idare sistemleriyle büyük ölçüde uyuşmaktadır. Osmanlı döneminde, Trablusgarp'ta birçok sayıda kuruluş tesis edildi. Valiler veya ülkenin elit ve zengin insanları tarafından kurulan bu kuruluşların bazısı vakıflar ve dinî kuruluştu. Diğerleri ise sosyal kuruluşları. iıe askeri yapılardı harbiyelerdi. Bu eserler arasında en önemli camiler Turgut Paşa Camii(1560), Nâka Camii (1610'da restore edildi ), Şayib el-ayn Camii(1699), Karamanlı Ahmet Paşa Camii (1738), ve Gürcü Camiidir (1834). Osmanlılar Trablusgarp'ta medreseler de inşa etmişlerdi. Bunlar Osman Paşa Medresesi (1654), Mizran Camii Medresesi (şehir dışında 1880), Madrasat alfunun w alsanayie al'iislamia,[ Sanat ve El Sanatları Medresesi] (1898) ; Osmanlının ikinci döneminde Trablusgarp'ta ve çevresinde yapılan vakıfların verdiği hizmetler çok çeşitliydi. Sosyal hizmetleri Vakıfları yollarda sebiller yapmıştı. Diğer taraftan, konaklama vakıfları şehirde 8 otel ve motel ile 35 pansiyon yaptı. Hamam vakıfları dört hamam kurdu. Medrese vakıfları 21 medrese, üç dinî enstitü ve medrese ile camilere tabi büyük kütüphaneler kurdu. Dükkân vakfı ise yaklaşık 3309 dükkan' kapsıyordu. Camilerin sayısı yaklaşık 33' tü. Beş sofu ibadet yeri ve 21 veli mezarı ziyaret yeri yapıldı.Şehirsel fonksiyonlar açısından neredeyse tüm hizmetlerin içerisinde mutlak surette bir yer işgal eden vakıflar, ın trabluslir iktisadi,idari-siyasi ve kültürel-sosyal açısından insanlara ve ülkeye büyük yararı olmuştu. Neredeyse vakıflara ait gayrimenkuller şehrin tamamını kaplıyordu. Bu nedenle şehrin kentsel gelişiminde vakıfın çok büyük etkisi oldu. Bu çalışma Osmanlı Devleti'nin ikinci hakimiyet döneminde Trablusgarp şehrinde bulunan vakıf binalarının durumu hakkında ortaya atılan sorulara, bu binaların dini, ilmi, ekonomik, toplumsal ve mimari açıdan oynadığı rolü gözler önüne sererek cevap vermeye çalışmaktadır. Yine çalışma, vakıf binalarının teknik yerel niteliklerini ve vakıfların etkisi ile Trablusgarp şehrinin kültürel dokusunu yıllar boyunca korumadaki işlevini incelemektedir. Ayrıca vakıf binalarının idare yöntemlerini ele almakta, bu binaların günümüzde içerisinde bulundukları fiziksel koşulları iyileştirmek için, geçmişteki tecrübelerden nasıl istifade edilebileceğini irdelemektedir.

At the beginning, this study is a document of historical information and an important historical epoch in the Libyan modern history . It is a link between the past and the present and the bridge between the Libyan and Turkish culture which is a part component of the modern Libyan cultural components, this study is based on many writings of the Arab nationalists, which propagate the idea that the Ottoman State came as a colonizer to Libya and the North African countries and not as the Ottoman State had met the Libyan people's distress in both periods of their rule. Knights of St. John during the first period 1515, ın the second period of their rule in 1835, when the call of the people for taxation and the tyranny of the Qarmanian Family came to an end, they also claim that during the Ottoman rule there was no positive role in the social, cultural and urban life in Libya in general and in the city of Tripoli especially the researcher presented this research through its chapters submitting information about the wakf system in the Second Ottoman Era in Tripoli, it's buildings, their economic, social, scientific and religious role, the disclosure of information about it's practical practice through history and the historical administrative role of the wakf system.The wakf system has many laws and regulations that have evolved and developed with the development of the city of Tripoli in the Ottoman Era and it's property management systems which are largely in line with the regulations governing the management of cultural properties in the modern era, especially those in historical cities. The theoretical information in the books of jurisprudence and history related to the topic of study. During the Ottoman Eras,a great number of wakf buildings and mosques was established; of which we mention Darghuth Basha Mosque (1560); Al-Nagà Mosque (reconstructed by 1610); Shayeb Aláyen Mosque (1699); Ahmad Basha Mosque (1738); Gurji Mosque (1834) and a number of schools were constructed as well, of them we mention: Othman Basha School (1654); Maizran School (1880) and the School of Islamic Arts and Crafts (1898).The endowed wakf institutions and buildings have varied comprehensively in categories; wakf items as such to road flatteners, lodging wakf units that provided services to the foreigners visiting the city, that had reached a number of 35 motels and 8 hotels. In addition to the baths wakf; which were four. And school wakfs which reached a number of 21 Quranic schools, 3 religious' institutions, among the libraries wakfs, be them attached to mosques or those being independent. In addition to the shops wakfs which reached a sum of 3309, or the 33 masjid wakfs and 5 sufism nooks, 21 shrines within and outside of the city walls, all endowed under wakf. It is important to realize the effect and importance of wakf upon the locals' lives; whereas it extended the level of social and public facilitations; and turned the endowment culture into a popular mindset through that time. As well as it has contributed to the architectural development and expansion of the city. (Himmali, 2010: 140)This study attempted to answer a number of questions about the conditions of the wakf buildings in the city of Tripoli during the Second Ottoman Period by highlighting the religious, scientific, economic, social and architectural role played by these buildings. To preserve and sustain the urban fabric of the city of Tripoli over the past decades, and to identify the mechanisms used to manage the buildings of the wakf and the possibility of benefiting from them today to raise the physical status of these buildings.