Bursa`da ipekböcekçiliğinin ekonomik coğrafya açısından etkileri (1840-1920)

Abstract

İpek, eski dönemlerden beri devletlerin ekonomik faaliyetlerinde önemli bir sektör olmuştur. Dünyada ipekböcekçiliğinin geçmişi 2600-3000 yıl öncesi kadar eskiye dayanmaktadır. İpekböceğinin yetiştirilmesi, kozadan kumaşa dönüşme süreci ipekböcekçiliğiyle uğraşan insanların yaşamlarında olduğu gibi, yerleşme ve devletler açısından da önemli bir yere sahip olmuştur. Bursa Anadolu'da ipek denilince ilk akla gelen yerlerdendir. Bursa'nın Anadolu'da önemli ticaret yollarının kesiştiği yerde bulunması ipekböcekçiliğinin gelişmesinde etkili olmuştur. İpekböceğinin büyüyüp gelişimini tamamlaması için önemi büyük olan besin maddesi dut yaprağıdır. Bursa ili dut yetiştiriciliği için elverişli iklim, toprak, ulaşım, iş gücü gibi faktörlere sahiptir. Bu özelliği de ipekböcekçiliğinin Bursa'da yaygın olarak yapılmasını etkilemiştir. 19. yüzyılın ilk yarısından itibaren Bursa'da makinelere kozalardan ipek, iplik çekimi yapan filatür fabrikaları kurulmaya başlamıştır. Buhar gücüyle çalışan ilk filatür fabrikası 1838 yılında kurulmuştur. Bursa'da 1840 yılı itibariyle fabrika sayısının artmasıyla birlikte ipekböcekçiliğinde öne çıkan bir yerleşim haline gelmiştir. Osmanlı devleti döneminde Bursa'da ipekçilik, dönemin padişahları tarafından da desteklenmiştir. Ancak, 1855 yılında Bursa'da yaşanan deprem, 1860 yılından sonra ipekböcekçiliğini etkileyen pebrine (karataban) hastalığının ortaya çıkması Bursa'da fabrika sayısının azalmasına neden olmuştur. Dolayısıyla ipekböcekçiliği Bursa'da 1855-1862 yılları arasında durgunluk dönemi geçirmiştir. 1896 yılı itibariyle ipekböceği hastalığının iyileşmesiyle ipek üretim miktarları tekrar artmaya başlamıştır. Birinci Dünya Savaşı'nın yaşandığı yıllarda da ipekböcekçiliğinde azalma olmuştur. Bu araştırmada retrospektif yöntem kullanılmıştır. Retrospektif yöntemle Bursa'nın 1840-1920 arasındaki nüfusu, yerleşme tarihi,tarım, sanayi, ticaret ve sosyal hayatı incelenmiştir. Çalışma sahasının daha iyi incelenmesi için vertical yani dikey tema yaklaşımı kullanılmıştır. Dikey tema yaklaşımıyla Bursa'da ipekböcekçiliğinin 1840-1920 yılları arasında nasıl değişim gösterdiği incelenmiştir. Çalışmanın amacına uygun olabilmesi amacıyla tarihi coğrafyanın temel özellikleri göz önüne alınarak elde edilen verilerin yorumlanmasıyla neticelenmiştir.19. yüzyılın ilk yarısından itibaren Bursa'da ipekböcekçiliği artan fabrika sayısıyla beraber altın çağını yaşamıştır. Fabrikaların kuruluşunda geleneksel yöntemlerle imal edilen ipeğin ince ve düzgün olmamasından dolayı yabancı tüccarların ham ipek yerine koza alımını tercih etmeleri, Bursa'nın konumu, ipekböcekçiliği için dut ağaçlarının elverişli olması etkili olmuştur. Hatta o dönemlerde ipekböcekçiliği o kadar ilerlemiş ki; bu faaliyetin ön planda yapıldığı hanlar bile yaptırılmıştı. Bursa'nın ekonomik coğrafya özelliklerine göz önüne alındığında tarımsal alan bakımından dutluk arazilerin fazla olması ipekböcekçiliğini beraberinde getirmiştir. 1840-1920 yılları arasında ithalat ve ihracat değerlerinin değişmesi, ipekböcekçiliğinin Bursa'daki ticaret üzerindeki etkisini ortaya koymaktadır. Sosyal hayat üzerinde etkilerini de; iş gücü olarak kadın ve çocukların fabrikalarda çalışması, çalışanların zaman zaman greve gitmesi, sergiler açılması ve ipekböcekçiliğinin folklorik olarak yaşamları etkilemesi gibi başlıklarda görmek mümkündür. Bursa Osmanlı Devletinin son döneminden, Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar ipekböcekçiliği ile ekonomik coğrafyaya önemli katkılar sağlamış bir yer olma özelliğini uzun süre korumuştur. Bursa'nın ipekböcekçiliğinde Osmanlı iç pazarı için ürettiği ipek ve daha sonra zaman içinde üretilen ipeğin kalitesi Bursa ipeğini uluslararası arenada sahneye çıkarmıştır. Bu durumda Bursa ekonomisinin canlanmasını, ipek üretimi konusunda daha fazla yatırım ve teşvik yapılmasını etkilemiştir.Anahtar Kelimeler: Bursa, İpekböcekçiliği, Ekonomik Coğrafya, Tarım, Ticaret, Sanayi, Sosyal Hayat

Silk has been an important sector in the economic activities of states since the old eras. Sericulture's past goes long way back to 2600-3000 years ago. Breeding silkworm and the process of its transforming from cocoon to fabric has an important place in sericulturists life and also in habitation and states. Bursa is the first thing that comes to mind when it comes to silk in Anatolia. Being in the important trade routes in Anatolia has been provided development in sericulture in Bursa. Mulberry leaf has a big importance as a nutrient for silkworm to complete its growing. Bursa has the factors like convenient climate, soil, transportation and workforce for mulberry cultivation. This speciality has helped sericulture to be common in Bursa. Since the first half of 19. century, filatures that does silk yarn spinning from cocoons to machines are started to be established in Bursa. The first filature that work with steam power was established at 1838. By year of 1840, with the increase of the number of factories, Bursa had become a prominent habitation. In the Ottomon Empire era, sericulture in Bursa was supported by the sultans of that period. However, the earthquake that happened in 1855 and occurence of an illness called `pebrine` after 1860 caused decrease in the number of the factories. Therefore, in Bursa, sericulture went through a period of recession in the years between 1855-1862. By year of 1896, with the healing of the silkworm illness, the number of silk production had started to increase again. Also there was a remission in sericulture during the World War I too. In this research, retsopective method is used. With the retrospective method, Bursa's population, history of habitation, agriculture, industry, trade and social life in the years between 1840-1920 are examined. Vertical approach is used to examine the working site better. How the sericulture in Bursa changed in the years between 1840-1920 is examined with the vertical approach. For the work to be suitable for the purpose, it is concluded by interpreting data that acquired by taking into consideration basic characteristics of historical geography. Beginning from the first half of the 19. century, sericulture in Bursa lived its golden age with the increasing number of factories. Foreign merchants preferences for buying cocoon instead of raw silk because of the silk that manufactured by the traditional methods being not thin and straight, Bursa's location, mulberry trees being convenient for sericulture have influence on the establishment of the factories. During that period, sericulture was improved, so much so that inns were built that these businesses are prioritised. In view of the features of the economical geography of Bursa, it has brought along sericulture in terms of excessive number of mulberry fields. The change in the importation and exportation values in the years between 1840-1920 reveals the impact of the sericulture on the trade in Bursa. It is also possible to see its impacts on the social life under the titles such as women and children who was working in factories, workers who went on strike at times, exhibitions that was held and the sericulture's affecting lives as folcloric. Bursa had preserved its speciality of contributing to economical geography with sericulture from the last years of Ottoman Empire to first years of Republic. In Bursa's sericulture, the silk that they produced for the home market of Ottoman and the quality of the silk that was produced later in time had made it appear on the stage in the international arena. This had helped Bursa's economy to pick up and people to make more investment and encouragement on the silk production.Key Words: Bursa, Sericulture, Economical Geography, Agriculture, Trade, Industry, Social Life.