Yeşilırmak deltasının (Çarşamba Ovası) kumul vejetasyonu: Ekolojisi ve çevresel değerlendirilmesi

Abstract

Kıyılar tarih boyunca en çok yerleşilen alanlar olmuştur. Uygun iklim şartları, ekonomik ve sosyal değerlerin yanında oldukça zengin flora ve fauna olanaklarına sahiptir. Nüfusun artmasıyla kıyı yerleşmeleri her geçen gün daha da çoğalmaktadır. Kıyı kumul ekosistemleri beşerî baskıların etkisiyle bozulmaya uğramıştır. Türkiye'nin ikinci büyük deltası olan Yeşilırmak kıyı kumulları araştırmanın sınırını oluşturmaktadır. Araştırma noktaları olarak; Çaltı, Hürriyet, Sahilköy, Gölardı, Taşlık köyü ve Sancaklı köyü kumulları seçilmiştir. Bu çalışmanın konusu, `Yeşilırmak Deltasının (Çarşamba Ovası) Kumul Vejetasyonu: Ekolojisi ve Çevresel Değerlendirilmesi` olarak belirlenmiştir.Araştırmanın ilk aşamasını arazi çalışması oluşturmuştur. Periyodik olarak Eylül, Mayıs, Nisan, Haziran aylarında arazi gezileri yapılmış, bitki örnekleri toplanmış ve uygun şartlar altında presleme yapılmıştır. Arazi çalışması esnasında birçok farklı bitki türü tespit edilmiştir. Elde edilen bulgular ArcGIS 10.3 programı ile haritaya aktarılmıştır. Araştırma alanının ekolojik özelliklerinin belirlenmesi ve vejetasyonun dağılışını ortaya koyabilmek için iklim, topografya, ana materyal, toprak özellikleri incelenmiş ve bitki dağılışına etkileri açıklanmıştır.Araştırma sahası kıyı kumulları ön kıyı, art kıyı, sulak alan olarak bölümlere ayrılmış ve incelenmiştir. Araştırmadan elde edilen bulgular şöyledir; Ön kıyı zonunda, kum zambağı (Pancratietum maritimi), deniz boğa dikeni (Eryngium maritimum), kıyı sütleğeni (Euphorbia peplis), kumsütleğeni (Euphorbia paralias), pıtrak (X. Strumarium), kumteresi (Cakile maritima), soda otu (Salsola kali), kumul bozotu (Othanthus maritimus) tesbit edilmiştir. Bu bitkiler deniz etkisine çok yakın oldukları için tuz stresine karşı dayanıklı halofit bitkilerdir. Bunlardan kum zambağı (Pancratietum maritimi ) nesli tehlikede olan bitkilerdendir. Art kıyı zonunda ise yalancı iğde (Hippophae rhamnoides), ak taş yoncası (Melilotus Alba), yabani havuç (Daucus Broteri), topalak (Cyperus capitatus) gibi birçok tür yayılış göstermiştir. Ağaçlandırma çalışması sebebiyle Art kıyı zonunun kesintiye uğradığı tespit edilmiştir. Kıyıdaki lagünler, küçük göller, bataklıklar ve akarsuyun kenar kısımlarını temsil eden sulak alanda kaz arpası (Polygonum persicaria), böğürtlen (Rubus sanctus), dikenucu (Smilax excelsa), dişbudak (Fraxinus angustifolia), adi kızılağaç ( Alnus glutinosa) tespiti yapılmıştır. Kıyı kumulları için tehdit oluşturan Akkavak (Populus Alba), Sahil Çamı (Pinus pinaster) plantasyonlarının olası etkileri toprak özellikleri incelenerek değerlendirilmiştir. İncelemeler sonucunda kıyı kumul toprak profil yapısının değiştiği saptanmıştır.Yeşilırmak nehri üzerine inşa edilen barajlar sebebiyle kıyıya ulaşan sediment miktarı azalarak deltanın büyüme hızında yavaşlama ve kıyı gerilemesi görülmektedir. Bir diğer beşerî etki ise sanayi faaliyetleridir. Yeşilırmak deltası batı ucundaki sanayi bölgesinde yer alan kumul vejetasyonundan söz etmek mümkün değildir. Ayrıca kumul üzerinde yapılan tarımsal faaliyetlerin ekonomik getirisi olsa da kumul vejetasyonunu olumsuz yönde etkilemektedir. Bu olaylar kumul bitkisinin ortamı terk etmesine ve bitki çeşitliliğinde azalma sebep olmaktadır.

The coasts have been some of the most settled areas throughout history. In addition to economic and social values, suitable climate conditions provide rich flora and fauna opportunities. As population grows, coastal settlements continue to increase in numbers. As a result, coastal dune ecosystems have been disrupted by human pressures.The coastal sand dunes of Yeşilırmak, the second largest delta of Turkey, constitute the limits of this research. Çaltı, Hürriyet, Gölardı, Taşlık and Sancaklı villages were chosen as samples of this research. The subject of this study was determined as `Yeşilırmak Delta (Çarşamba Plain) dune vegetation: Ecology and environmental assessment`. The first phase of the research was the field study. Periodic field trips were made in September, May, April and June to collect plant samples to later press under appropriate conditions. Many different plant species were identified during the field study. The results were presented in the map with ArcGIS 10.3 program. Parent material and soil characteristics were studied to determine the ecological characteristics of the research area and to reveal the distribution of vegetation, climate, topography to demonstrate their effects on plant distribution.The dunes of the research area were divided as coastal hills, pre-coastal and wetlands for examination. The findings obtained from the research are as follows; in the front coastal zone, kum zambağı (Pancratietum maritimi), deniz boğa dikeni (Eryngium maritimum), kıyı sütleğeni (Euphorbia peplis), kum sütleğeni (Euphorbia paralias), pıtrak (X. Strumarium), kum teresi (Cakile maritima), soda otu (Salsola kali), Kumul bozotu (Othanthus maritimus) were discovered. These plants are halophytes resistant to salt stress from the sea effect. Kum zambakları (Pancratium maritime) is one of the endangered plants. Within the art coastal zone; yalancı iğde (hippophae rhamnoides), aktaş yoncası (Melilotus Alba), yabani havuç (Daucus Broteri), topalak (Cyperus capitatus) have been observed. The reforestation efforts are interrupting the art zone. In the wetlands, coastal lagoons, small lakes, marshes and the edges of the stream, kazarpası (Polygonum persicaria), böğürtlen (Rubus sanctus), dikenucu (Smilax excelsa), dişbudak (Fraxinus angustifolia), adi kızılağaç ( Alnus glutinosa) were found.The possible effects of ak kavak (Populus alba) and sahil çamı (Pinus pinaster) plantations, which constitute a threat to coastal sand dunes, were evaluated by soil analysis. As a result of the soil analysis, it was revealed that coastal sandy soil profile structure has changed. It was observed that due to the dams built on the Yeşilırmak river, the amount of sediment which flowed to the coast decreased, slowing the Delta's growth and pushing the coastal line back. Another man-made impact is the industrial activity. Costal sand vegetation is absent in the industrial zones of western tip of the Yeşilırmak delta. In addition, agricultural activities on the dunes harms the vegetation of the beach though, are bringing economic benefits. Such developments cause the dune plants to leave the habitat as plant diversity diminishes.