Karabük ve Safranbolu havzasının karst jeomorfolojisi

Abstract

Çalışma sahası olan Karabük-Safranbolu Havzası, Türkiye'nin yedi coğrafi bölgesinden biri olan Karadeniz Bölgesi'nin Batı Karadeniz Bölümü'nde yer almaktadır. İnceleme sahasının kuzey sınırını Çakıllı Dağı, Sarıçiçek Dağı, Sarıyer Dağı, Deli Dağı ve Çakmak Dağı oluşturmaktadır. Doğu sınırını Kara Dere mevkii, güney sınırını Kıraç Dağı, Sivri Dağ ve Çaldağı'ndan geçen hat meydana getirmektedir. Batıdan ise Şimşir Dere, İrsaksivrisi Dağı ve Gavuryatağı Dağı sınırlandırmaktadır. Karabük-Safranbolu Havzası'nda meydana gelen karstik şekiller ile sahanın karstlaşma şartlarını; jeolojik, jeomorfolojik, iklim, hidrografik, toprak, bitki örtüsü özelliklerini ilişkilendirerek değerlendirmek tezin amacını oluşturmaktadır. Çalışma sahası için karst jeomorfolojisi hakkında ilk kez çalışılması, hem yerel ölçekte hem de Karadeniz Bölgesi ve Batı Karadeniz Bölümü için, jeomorfoloji ve özellikle karst jeomorfolojisi hakkında yeni bilgiler kazandıracak olması konuyu önemli kılmaktadır. Araştırmada, farklı parametrelerin kullanılması yöntemin karma araştırma modelinde olmasını sağlamıştır. Araziye ait verilerin haritalanmasında ArcGIS v10.5 Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) yazılımları kullanılmıştır. Lazermetre ile kanyonların genişliği ve derinliği ölçülmüştür. Çalışma sahasından toplanan örneklerin jeolog çekici yardımıyla ufak boyutlara ayrılması, yıkanması ve kurutulması, öğütme makinesi sayesinde toz kıvamına getirilmesi ile birlikte, XRF yöntemli analiz uygulanmıştır.Çalışma sahasının öncelikle genel fiziki coğrafya özellikleri belirlenmiş, daha sonra karst morfolojisinden bahsedilmiştir. Çalışma sahasında doğal ortam şartlarının kısa mesafelerde değişmesi özgün yer şekillerinin oluşmasına katkı sağlamıştır. Araştırma sahasının lito-stratigrafik özellikleri ve jeolojik zamanlar boyunca geçirdiği tektonik hareketler, sahada karmaşık bir yapı meydana getirmektedir. Karabük-Safranbolu Havzası'nda yükselti değerlerinin kısa mesafelerde farklılık göstermesi, çeşitli iklim koşullarının görülmesine sebep olmaktadır. Çalışma sahasının kuzeyinde denizel etkinin daha fazla hissedilmesinden dolayı bu bölgede Karadeniz iklimi hâkim olup, Küre ve Bolu Dağları, Karadeniz etkisinin iç kesimlere sokulmasını engellemektedir. Denizel etkinin sokulamadığı araştırma alanının güney kesiminde karasal iklimin etkileri görülmektedir. Araç ve Soğanlı havzalarının alçak kesimlerinde ise yaz mevsimi sıcak ve kurak geçmektedir. Bu da Akdeniz iklim koşullarına sebep olmakta ve bunun sonucunda havzaların alçak kesimlerinde maki türü yayılış göstermektedir.Karabük-Safranbolu Havzası, farklı jeolojik devirlerde meydana gelmiş çözünebilen kayaçlardan daha çok kireçtaşlarının bulunduğu bir sahadır. Bu havzada karst jeomorfolojisinin varlığı ve buna bağlı olarak oluşan çözünme ve çökelme şekillerinin dağılışının belirlenmesi amaçlanmıştır. Çalışma sahasında karstlaşma üzerinde etkili olan faktörler değerlendirilmiş ve karstlaşma seviyesini etkileyen kayaç yapısı XRF analizleri sonucunda belirlenmiştir. Analizlerde görüldüğü gibi, araştırma alanında farklı minerolojik özellikler gösteren kireçtaşları yer almaktadır. Mesozoik yaşlı kireçtaşlarının dışında Tersiyer yaşlı kireçtaşları da bulunmaktadır. Tersiyerin alt dönemi olan Paleojen yaşlı kireçtaşları daha çok organojen özellik taşımaktadır. Bu durum çalışma sahasında litolojik zenginliği sağlamaktadır. Genel olarak sığ karst özelliği gösteren havzada, faylanma sonucu zengin mağara sistemi meydana gelmiştir. Sığ özelliğin oluşmasında killi kireçtaşlarının varlığı çok etkili olmuştur. Toros kuşağında görülen zengin karstik oluşumlara karşın, Karabük-Safranbolu Havzası'nda karstik zenginlik nispeten azdır. Bu durumun sebepleri ise kayaç yapısının XRF analizlerinde görüldüğü gibi saf kalsit mineralinden oluşmaması, özellikle plato sahasında arazinin yatay yapılı olması, sahanın killi yapıda olması ve bitki örtüsünün sık bir örtü oluşturarak çözünmenin seyrini negatif yönde etkilemesi olarak sıralanabilir. Araştırma sahasında yapılan çalışmalar sonucunda elde edilen bulgulara göre; sahada karstlaşmanın seyri yavaş bir şekilde ilerlemekte, yüksek kesimlerde artan yağış etkisiyle lapya, dolin, uvala ve polyelere sınırlıda olsa rastlanmaktadır. Mağara oluşumu ile mağara içerisinde meydana gelmiş sarkıt, dikit ve sütun oluşumları da burada görülmektedir. Alçak sahalarda ise daha çok flüvyal etkiyle kanyon oluşumları öne çıkmaktadır. Karabük-Safranbolu Havzası'nın doğu kesiminde flüvyal etkiyle meydana gelen kanyonlarla zengin karstlaşma göze çarparken, batı kesiminde ise yükseltinin artmasıyla birlikte yağışın fazlalaşmasına rağmen eğimin etkisiyle karstlaşmada negatif bir etki söz konusudur. Karstlaşmada çalışma sahası için farklı sınıflandırmalar yapılmaktadır. Karabük-Safranbolu Havzası'nda görülen karstlaşma toprak örtülü karst ve geçiş karstı sınıfına girmektedir.

The study area is Karabük-Safranbolu Basin, one of Turkey's seven geographical regions located in the Black Sea Region, Department of Western Black Sea. The northern boundary of the study area consists of Çakıllı Mountain, Sarıçiçek Mountain, Sarıyer Mountain, Deli Mountain and Çakmak Mountain. The eastern border is the Kara Dere locality, the southern border is Kiraç Mountain, Sivri Mountain and the line that passes through Çaldağı. From the west, Şimşir Dere, İrsaksivrisi Mountain and Gavuryatağı Mountain are bordered.The karstic shapes occurring in the Karabük-Safranbolu Basin and the karstification conditions of the site; The aim of the thesis is to evaluate by associating geological, geomorphological, climate, hydrographic, soil, vegetation characteristics. The first study of karst geomorphology for the study area, both locally and for the Black Sea Region and Western Black Sea Division, will provide new information about geomorphology and especially karst geomorphology.In the research, using different parameters enabled the method to be a mixed research model. ArcGIS v10.5 Geographic Information System (GIS) software was used for mapping the land data. The width and depth of the canyons were measured with a laser meter. The samples collected from the study area were separated into small dimensions with the help of geologist hammer, washed and dried, and powdered by grinding machine and XRF method was applied.General physical geography characteristics of the study area were first determined and then karst morphology was mentioned. The change in the natural environment conditions at short distances in the study area contributed to the formation of original ground shapes. The litho-stratigraphic characteristics of the research area and the tectonic movements during geological times create a complex structure in the area. In Karabük-Safranbolu Basin, the elevation values vary in short distances, causing various climatic conditions to be seen. The Black Sea climate prevails in this region due to the greater impact of the marine impact on the north of the study area, and the Küre and Bolu Mountains prevent the introduction of the Black Sea influence into the inland areas. In the southern part of the research area where marine impacts cannot be introduced, the effects of terrestrial climate are seen. In the low sections of the vehicle and Soğanlı basins, the summer season is hot and dry. This causes Mediterranean climatic conditions and as a result of this, maquis type is distributed in the lower parts of the basins.Karabük-Safranbolu Basin is a site where more limestones are found than dissolvable rocks formed in different geological periods. The purpose of this study is to determine the presence of karst geomorphology in the basin and the distribution of dissolution and precipitation patterns.The factors affecting karstification in the study area were evaluated and the rock structure affecting the karstification level was determined by XRF analysis. As can be seen in the analyzes, limestones with different mineralogical properties are present in the research area. In addition to the Mesozoic limestones, there are also Tertiary limestones. Paleogene aged limestones, which are the lower period of the Tertiary, have more organogenic features. This provides lithological richness in the study area.In general, shallow karst features a rich cave system as a result of faulting. The presence of clayey limestones was very effective in the formation of shallow property. Despite the rich karstic formations in the Taurus belt, karstic richness in Karabük-Safranbolu Basin is relatively low. The reasons for this situation can be listed as the fact that the rock structure does not consist of pure calcite mineral as seen in XRF analysis, especially the land in the plateau area, the land is clayey and the vegetation forms a frequent cover and negatively affects the course of dissolution.According to the findings obtained as a result of the studies conducted in the research area; The course of karstification progresses slowly in the field, with the effect of increasing precipitation in the high parts of the lapia, doline, uvala and polyeles are encountered, albeit limited. Cave formation and stalactites, stalagmites and columns formed in the cave are also seen here. In low areas, canyon formations come to the fore with more fluvial effect. In the eastern part of the Karabük-Safranbolu Basin, rich karstification is observed with the canyons formed by the fluvial effect, while in the western part there is a negative effect in karstification due to the inclination despite the increase in precipitation with the increase of the elevation.In the karstification, different classifications are made for the study area. Karstification in Karabük-Safranbolu Basin is classified as soil covered karst and transitional karst.