Türkiye İş Bankası mimarlığı ve Çelik Alatur`un çalışmaları

Abstract

Mustafa Kemal (Atatürk) tarafından 1924 yılında milli ekonomiyi tesis etme, iştirakleriyle sınai ve ticari canlanmayı sağlama gayesiyle kurulan Türkiye İş Bankası (TİB), erken dönemlerinden itibaren modern bir kurum olarak kurumsal kimliğine ve görsel temsiline özen göstermiştir. Kuruluşunu takip eden beş sene içerisinde Guilo Mongeri'ye Genel Müdürlük binasını ısmarlamış, devamında İzmir ve Edremit şubelerinde yine Mongeri'yle çalışmıştır. 1937 yılında yönetim önemli noktalardaki şubeler için etüdler yapılması ve bina yaptırılması kararı almış, birkaç sene içinde bu amaçla ve şubelerin restore edilmesi kapsamında Arif Hikmet Holtay ile çalışılmaya başlanmıştır. Bu yıllarda Holtay'ın ve bankaya bağlı Emlak Müdürlüğü'nün çalışmalarının yanında artan şube arzını sağlayabilmek için çok sayıda mimari proje yarışması da açılmış ya da banka dışından Muhlis Türkmen, Halit Femir gibi mimarlarla proje bazlı iş yapılmıştır. Tasarrufa özendirme amaçlı ikramiye çekilişleri piyango evleri uygulamasıyla devam etmiş, bunun için Abidin Mortaş'la çalışılmıştır. 1960'lı yıllardan itibaren yoğun şube inşa faaliyeti tamamen İnşaat ve Emlak Dairesi Başkanlığı (İEDB) tarafından yürütülmüştür. Bu dönemde piyango evleri uygulaması ikramiye apartmanlarına dönüşmüş, apartmanlar Kadri Erkman ve Lemi Varnalı gibi İnşaat ve Emlak Dairesi mimarlarınca tasarlanmıştır. Kar amacı gütmeyen, toplumsal fayda gözetilen kolektif yaşam pratikleri kapsamında dinlenme tesisleri ve sosyal tesisler, lojman binaları inşa edilmiştir. Büyüklüğü ve biçimsel tercihlerinin yanında, projesinin kurum içerisinden yarışma yoluyla elde edilmesiyle de önemli bir yapı olan IV. Genel Müdürlük binası 1977 senesinde hizmete girmiştir. IV. Genel Müdürlük Binası'nın inşa edilmesinden kısa sayılabilecek bir süre sonra piyasaya yakın olmak amacıyla yönetim merkezinin İstanbul'a nakli tartışılmış, V. Genel Müdürlük Kuleleri'nin 2000 yılında hizmete girmesiyle bu amaç gerçekleştrilmiştir.Kurumsal kimliğin mimari alanda oluşturulmasına bakıldığında ilk 25 sene Milli Mimari Rönesansı ve Kübik Mimari üsluplarının temsilcileriyle çalışılmıştır. İlerleyen dönemde bankanın Arif Hikmet Holtay'la anlaşması, şube mimarisinde bir tasarım dili bütünlüğünün oluşmasında ilk bilinçli adım olarak görülmelidir. 1944 yılından itibaren hızla yeni özel bankaların kurulması sonucu oluşan rekabetle beraber TİB'in şube sayısı ilerleyen 15 sene içinde 5 kat artmış, bu artış 1990'lı yıllara kadar devam etmiştir. Artan hareketlilik bankada yeni bir örgütlenme biçimini ve yeni birimleri gerekli kılmış, 1947 yılında gerektiğinde inşaat işleri ile de ilgilenecek bir organizasyon müdürlüğü, 1953 yılında Emlak Müdürlüğü kurulmuştur. Yönetim Kurulu da bankanın azami ölçüde kendi mülkiyetindeki binalara yerleşmesi kararını almış, 1950'li yıllardan itibaren bu politika gözetilmiştir. 1960-1980 yılları arasında fiziksel olarak büyümeye devam eden bankanın mimari temsilinde üslup bütünlüğü ve iç dekorasyon gibi konular yönetim kurulunda tartışılmıştır. Yapılan uygulamalarda bir dil birliği oluşsa da, farklı uygulamalar bu üslup bütünlüğünün teamüllere göre sağlandığını göstermektedir. 1960'lı yıllarda etkin bir biçimde çalışmaya başlayan İnşaat ve Emlak Dairesi Başkanlığı (İEDB), dış cephe ve iç mekan tasarımında üslup birliği oluşturulması yönünde önemli bir aygıttır. 1990'lı yıllardan itibaren kademeli olarak nitelikli küçülme politikası yürüten TİB, yeni teknolojilerin kullanımıyla müşterilerini insansız bankacılığa yöneltmeye başlamıştır. 1980'lerin sonunda uluslararası bir ofisle çalışılarak genel kurumsal kimlik çalışması yapılmış, bunu 1990'ların sonunda İEDB tarafından gerçekleştirilen şube yapıları tasarım kriterleri çalışması izlemiş ve mimari üretimde tektipleşme başlamıştır.Kolektif pratiklere dayalı uygulamalar yaptığı yıllarda TİB'in dinlenme tesisleri, lojmanlar gibi, bir banka için ikincil üretim sayılabilecek bir alanda, 1964-1980 yılları aralığında İEDB bünyesinde çalışmış olan Mimar Çelik Alatur'un uzmanlığına başvurduğu görülmektedir. Aynı zamanda bir banka mimarı olarak Alatur kaçınılmaz olarak çok sayıda şube yapısı, büro binası gerçekleştirmiştir. Alatur 1930 yılında Ayvalık'ta doğmuş; Rudolf Belling, Sabahattin Eyüboğlu, Paul Bonatz, Kemal Ahmet Aru gibi isimlerden dersler aldığı İstanbul Teknik Üniversitesi'nden 1954 yılında Yüksek Mühendis-Mimar ünvanıyla mezun olmuştur. Sonrasında eğitimine ve kariyerine Fransa'da devam eden Alatur, 1957'de l'Institut d'Urbanisme de l'Université de Paris'de bir sene şehircilik eğitimine devam etmiş, devamındaki bir sene boyunca Paris'te SETAP ve Atelier LWD bürolarında mimari çalışmaları sürdürmüştür. Burada Gine'de kurulan bir boksit madeni ve alüminyum işleme tesisleri için inşa edilen yerleşim yerinde çok katlı konut blokları ve Le Havre'da inşa edilen, Fransa'nın savaş sonrası ilk müze binası olan Musée d'Art Moderne André Malraux projesinde çalışmıştır. Müze yapısında ofisin Jean Prouvé ile işbirliğinde olması Alatur'a, Prouvé'yi yakından inceleme fırsatı vermiş ve genç mimarın profesyonel çizgisini oluşturmasında etkili olmuştur. Alatur 1958'den itibaren beş sene boyunca, Ecole Spéciale d'Architecture'de ders veren Robert Biset'nin mimarlık bürosunda çalışmıştır. Robert Biset, Grand Prix de Rome sahibi olması sebebiyle Fransa'nın güney Var Departmanı'nın Kamusal Yapılar ve Milli Saraylar Sorumlu Mimarı görevindedir. Bu nedenle ofiste Çelik Alatur daha çok Côte d'Azur'de, Var, St. Tropez, Koriska gibi şehirlerde projeler gerçekleştirmiş, mesleki çalışmalarını özellikle Akdeniz coğrafyasında mimari üretime odaklayarak bu bölgelere teknik geziler yapmıştır. Ayrıca HLM, Logeco, turizm bölgeleri gibi toplu konut, sosyal konut, kıyı şeridi düzenlemesi uygulamalarını ve tartışmalarını gözlemleyen, bunları etüd eden Alatur böylece mimari perspektifini oluşturmuştur. İlk olarak çalışmaya desinatör kadrosunda ve proje bazlı çalışan Alatur, Biset atölyesinde kendine kalıcı bir yer edinmiş, sorumluluklar üstlenmiştir.1963 senesinin sonunda ailevi sebeplerle Türkiye'ye dönen Alatur TİB'de çalışmaya başlamış, 1980 senesinde emekli olmuş ve 2000'li yılların sonlarına kadar aktif olarak serbest mimarlık yapmıştır. Çelik Alatur İEDB bünyesinde TİB ve Dışbank, Şişecam gibi iştirakleri için pek çok proje gerçekleştirmiş, uygulamış ve emekliliğinden sonra da serbest mimar olarak aynı kurumlarla çalışmalarına devam etmiştir. Bunun dışında talep üzerine bankanın Munzam Sandık Vakfı için işhanı projesi yaptığı, banka çalışanlarının kurduğu yapı kooperatifleri için yazlık siteler ve yine banka içinden yöneticilerin haricen sipariş ettiği yazlık evler projelendirdiği görülmektedir. Alatur'un mesleki eğilimleri ve tecrübesi, bankanın bu yıllarda çalışanları için inşa ettiği dinlenme tesisleri ile kesişerek istisnai bir profil oluşturmaktadır. Mimar bu alanda Yelkenkaya Dinlenme Tesisleri, Dışbank Manavgat Eğitim ve Dinlenme Tesisleri, Şişecam Mersin Mezitli Sosyal Tesisleri ve Lojmanları, Şişecam Pendik Sosyal Tesisleri ve Anamur Dinlenme Tesisleri projelerini hazırlamış, bunlardan bir kısmı uygulanmıştır. Bunun dışında mimar pek çok banka şubesi yapısı ve banka hizmet binası projelendirmiş, ayrıca bankanın mülkiyetindeki gayrimenkuller için senede bir defa kıyı bölgelerinde gezi düzenleyip raporlar hazırlamıştır. Alatur Türkiye yıllarında banka dışından da iş almış, Namık Yolga Evi, Başak Sigorta Dinlenme Tesisleri projeleri Arkitekt dergisinde yayınlanmıştır. Çelik Alatur'un kişisel arşivinde yapılan çalışmada mimarın yazlık site ve yazlık konut projeleri yaptığı, Suudi Arabistan'ın başkenti Riyad'da da konutlar tasarladığı görülmektedir. Mimarın eğitim hayatı ve yardımcı mimar olarak çalışmalarından, müellifi olduğu Yelkenkaya Dinlenme Tesisleri'ne, oradan Emirgan'da yenilediği kendi evine kadar mimari üretimi ve düşünceleri, projeleri üzerinden takip edilebilmektedir.Çalışmada TİB kurumsal tarihi ve inşa ettiği yapıları, arşiv belgelerine dayanan literatür üzerinden ve bankanın dergisi olan İş Dergisi'nden takip edilerek incelenmiş, bankanın kurumsal kimliğinin mimari temsili ve dönemin uygulamalarına bağlı olarak takip ettiği kolektif pratikler irdelenmiştir. Çelik Alatur'la görüşmeler yapılmış, kişisel arşivinde çalışılmış, böylece TİB üzerinden ortaya konan temalar mimar üzerinden de araştırılmıştır. 1957-1964 yılları aralığında eğitim hayatı ve çalışmaları Fransa'da yapılan araştırmayla ve ilgili Fransızca litertürün taranmasıyla incelenmiştir. Türkiye'de ise mimarın çeşitli dergilerde yayımlanmış yapıları tespit edilmiştir. Sonuç olarak Çelik Alatur'un TİB için ürettiği ve uyguladığı projeler tartışaılarak mimarın kurum içerisindeki önemi ortaya konmuştur.

With the aim of establishing the national economy, providing industrial and commercial revitalization with its subsidiary companies, Türkiye İş Bankası (TİB), which was founded by Mustafa Kemal (Atatürk) in 1924, has shown much regard to its corporate identity and its representation as a modern establishment since its early years. Five years after its foundation Giulio Mongeri was commissioned to design and construct the Headquarters, and consecutively İzmir and Edremit branches. The administration decided to conduct studies and have new branch buildings built in the important hubs in 1937, and for this purpose as well as in order to renovate its own buildings, the bank started to work in collaboration of Arif Hikmet Holtay. To provide the increasing lodgment of new branches, the bank held many architectural competitions or commissioned architects on a project basis such as Muhlis Türkmen, Halit Femir, besides the works of Arif Hikmet Holtay and the Estate Directorate of the bank. Policies on stimulating savings funds continued by lottery houses which were designed by Abidin Mortaş. Starting from the beginning of the 1960s, intense construction works were taken upon İnşaat ve Emlak Dairesi Başkanlığı (İEDB, Directorate of Construction and Real Estate Department). Lottery houses transformed into lottery apartment blocks in this era and were designed by the architects of İEDB such as Kadri Erkman and Lemi Varnalı. Summer facilities, recreational facilities and staff housing buildings were constructed in this manner of collective living practice. Bearing importance for its grandeur, formal articulation and for that its project was obtained via an architectural competition within the İEDB, the IV. Headquarters building was put into service in 1977. After a relatively short period of time of its completion, the relocation of the administration to Istanbul in order to be nearby to the market was discussed and this aim was realized, as the V. HQ Towers put into service in 2000.As the establishment of the corporate identity in the architectural domain is taken into consideration, the bank's collaboration with Arif Hikmet Holtay should be seen as the first step in order to provide homogeneity of the branches' design language. In the competitive market as from the foundation of new private banks onwards 1944, TİB's number of branches augmented 5 times in 15 years, and this trend of augmentation continued until the 1990s. This vivid conjuncture brought the need for a new organizational scheme and new administration units, and in 1947 an organizational administration was established which tends to construction matters when needed. It was followed by the establishment of the Real Estate Directorate in 1953. Starting from this year, the Administration Board decided to conduct a policy towards owning the properties which it settles rather than renting as much as possible. Continuing to expand physically between 1960-1980, matters such as seeking design homogeneity of the bank's architectural representation and its interior decoration was discussed. Even if the establishment of a common design language can be observed, different executions show that this stylistic common ground was achieved by customary practices. İEDB, which began to operate actively and tended to the construction works in the early 1960s, is an important instrument to systematically standardize the façade and interior design applications. TİB started to canalize the customers into the recently introduced unmanned bank equipment as it started to conduct a meritable shrinking policy. An overall corporate identity design was obtained at the end of the 1980s, which was followed ten years later by a study of branch building design criteria and architectural standardization began at the end of the 1990s.Through the years that TİB exercised collective practices, in a secondary domain such as summer facilities or staff housing, the bank benefited from the expertise of Çelik Alatur, who worked as an architect at İEDB between 1964-1980. In the same time, Alatur, as an architect that works at a bank, inevitably realized a large number of branch buildings and offices. He was born in 1930 in Ayvalık and graduated from İstanbul Technical University in 1954 as Master of Architecture-Engineering, where he followed the courses of professors such as Rudolf Belling, Sabahattin Eyüboğlu, Paul Bonatz, Kemal Ahmet Aru. Later on, he continued his education and career in France, followed the courses of urbanism in l'Institut d'Urbanisme de l'Université de Paris for a year in 1957, and the following year he pursued his architectural works in architectural offices SETAP and Atelier LWD in Paris. He worked on multi-story housing blocks of a bauxite factory and aluminum exploitation facility in Guinea, and later on the project of Musée d'Art Moderne André Malraux in Le Havre, the first museum building in Postwar France. The office was collaborating with Jean Prouvé, and this provided the opportunity for Alatur to study Prouvé's works and formulate his own architectural path. For the following five years Alatur worked at the office of Robert Biset who also taught at Ecole Spéciale d'Architecture. Since he was the holder of Grand Prix de Rome, Biset had the title of Chief of Public Buildings and National Palaces of Var Department in Southern France. For this reason, Çelik Alatur occupied himself, realized projects and made excursions mostly around the areas at Côte d'Azur such as Var, St. Tropez, Corsica, therefore specialized on the architectural specifications in the Mediterranean Region. In addition to that, he formed himself professionally by studying and following the discussions on concepts of housing, social housing, littoral development such as HLM, Logeco, touristic regions. First started as a draftsman and worked part-time on a project basis, Alatur earned himself a permanent position in the Biset Studio with bigger responsibilities.Alatur returned to Turkey at the end of 1963 due to familial reasons and started to work in TİB, retired in 1980 and pursued his career in his independent architectural office until the late 2000s. Affiliated to İEDB, Çelik Alatur realized many projects for TİB and its subsidiary companies such as Şişecam and Dışbank, and maintained this professional relationship as an independent architect after his retirement. Apart from that, he designed an office block for the Munzam Sandık Vakfı, several summer house complexes for the cooperative societies of the bank staff and detached summer houses for administrators of the bank on demand. Alatur's professional tendencies and experience overlap with the bank's decision to build summer facilities and recreational buildings for its employees thus presenting an exceptional collaboration. The architect has prepared the projects of Yelkenkaya Summer Facility, Dışbank Manavgat Summer Facility, Şişecam Mersin Mezitli Recreational Facility and Staff Housing Blocks, Şişecam Pendik Recreational Facility, Anamur Summer Facility, which some of them were built. In addition to this, he designed many branch buildings and offices of the bank, also made excursions to evaluate the properties of the bank over the littoral settlements once a year. He was also commissioned on the side and his projects of Namık Yolga House and Başak Sigorta Summer Facility were published in Arkitekt Magazine. This research conducted at the personal archives of Çelik Alatur shows that the architect designed numerous projects of summerhouse complexes and detached houses along Turkey and also Riad, the capital of Saudi Arabia. Alatur's architectural production and his comprehension of architectural matters can be traced starting his education and professional works as a draftsman to Yelkenkaya Summer Facility which he is the author of, all the way to his own house that he renovated in Emirgan.The institutional history of TİB and its buildings were examined in the research through the review of the literature based on archival sources and İş Dergisi, the magazine of the bank resulting in determination of themes such as the architectural expression of the corporate identity and the engagement in collective practices. Interviews and examination of his personal archives were conducted at Çelik Alatur's house to confirm the analoguesness to the determined themes on the architect's side . His education and professional career in France were studied by an excursion in France and a review of related French origin bibliography. As for his works in Turkey, the architect's publications in various magazines have been identified. In conclusion, the projects he has prepared and built for TİB were discussed and his significance as an architect working for TİB was emphasized.