Kanun and sharia: Ottoman Land Law in şeyhülislam fatwas from Kanunname of Budin to the Kanunname-i Cedid

Abstract

Bu çalışma Osmanlı toprak hukukunun şerʿi karakteri sorunsalına, toprak üzerindeki mülkiyet haklarının idaresini şeyhülislamların verdiği toprak fetvaları ışığında inceleyerek muhtemel cevaplar aramaktadır. Ayrıca bu tez toprak üzerindeki mülkiyet haklarının tarihsel süreç içerisindeki seyrini de bu fetvaların gözünden takip etmektedir.Daha ilk başından beri Osmanlı toprak hukukunda ulema merkezî bir role sahipti. İlk toprak kanunları ya onların danışmanlığında veya direkt olarak onlar tarafından hazırlanmıştı. Bu bağlamda, ulemanın başı olarak şeyhülislam ve onun fetvaları toprak meselelerindeki en önemli kaynak türüdür.Osmanlı toprak sisteminin arkasındaki zihniyet muhtemelen bu mantık çerçevesinde ilk defa Ebussuud tarafından şeriat merkezinde ortaya konulmuştu. Daha sonraki şeyhülislamlar da Ebussuud'un bu söylemine sadık kalmış ve toprak hukukunu bu temel üzerinde inşa etmişlerdi. Ancak yeni şartlar sonraki şeyhülislam fetvalarında toprak üzerindeki mülkiyet hakları bakımından bazı ufak olmakla beraber önemli değişiklikleri zorunlu kılmıştı. İşte bu değişimleri takip etmek toprak hukuku konusundaki Osmanlı zihniyeti hakkında bazı ipuçlarını ortaya çıkarmaktadır.Bu tezin yaptığı iş tam olarak Ebussuud'un 1542 Budin Kanunnamesindeki ilk kapsamlı açıklaması ve toprak hukuku alanında Yeniçağ Osmanlı'sının en kapsamlı başarısı olan Kanunname-i Cedid (1674) arasındaki şeyhülislam toprak fetvalarını inceleyerek bu ipuçlarını yakalamak ve bu ipuçları üzerinden Osmanlı hukuk tarihindeki şeriat-örf tartışmasına toprak bağlamında cevaplar üretmektir.Bahsi geçen dönem içerisinde (1542-1674), Ebussuud'un söylemlerine sadık kalma bağlamında Hocazade Esad Efendi gibi bazı fetva mecmualarında sapma eğilimleri görülmektedir. Ancak bu minvaldeki fetvaların etki süresi kısa olmuş ve sonradan Kanunname-i Cedid nezdinde yok hükmüne geçmişlerdir.Sonuç olarak, Osmanlı toprak hukuku Ebussuud'un şerʿi söylemi çerçevesinde standartlaşmıştır. Bu tezin argümanı ise Ebussuud öncesi dönem ve sonraki sapma eğilimi de dahil olmak üzere bütün Osmanlı toprak hukukunun başından beri şeriat çerçevesinde şekillendiğidir ki bu tezin kullandığı tüm birincil kaynaklar fetvalardaki detaylar bunu destekler niteliktedir.Anahtar Kelimeler: Osmanlı Toprak Hukuku, Şeyhülislam Fetvaları, Şeriat, Kanun,Toprak Mülkiyeti.

This study explores the question of Islamic character of the Ottoman land law through scrutinizing the administration of proprietary claims on the land in the şeyhülislam fatwas. It also tracks the changes in the fatwas related to the proprietary claims on the land.ʿUlamaʾ views had a central role in the Ottoman land law from the beginning. First land codes were done either on the direction of their consultancies or directly by them. Therefore, as şeyhülislams were the head of that ulema, their fatwas played significant roles on the land issues.Basics of the Ottoman thinking on the land system was first set by Ebussuud from a sharia-centred perspective. Later şeyhülislams mainly remained loyal to Ebussuud's doctrine and built the land law upon that base. However, new circumstances forced some little but important changes on the proprietary claims on the lands. Tracking these changes, reveals some clues for the Ottoman mentality on land law.This study finds those clues through analysing şeyhülislam fatwas between Ebussuud's first extensive explanation in the code of Buda (1542) and the most extensive early-modern Ottoman achievement on land codification: Kanunname-i Cedid (dated 1674). It tackles the kanun-şeriat discussion in the context of the land law.There were some attempts to make changes in Ebussuud's doctrine such as the fatwas of Hocazade Esad Efendi. However effects of such fatwas lasted short and were eliminated in the text of Kanunname-i Cedid at the end. In short Ottoman land law was standartised according to Ebussuud's doctrine. This thesis argues that the Islamic legal tradition provided the overarching paradigm for Ebussuud's and other şeyhülislams' opinions on the land law.Keywords: Ottoman Land Law, Şeyhülislam Fatwas, Sharia, Kanun, Land Ownership.