Fitnenin ve terakkinin merkezleri: Osmanlı devletinde apostolik Ermeniler arasında Anadolu misyoner istasyonları, 1878-1896

Abstract

Bu tez, orta Karadeniz bölgesinde bir kasaba olan Merzifon'daki Amerikan misyonerlerini, onların Apostolik Ermenileri Protestanlığa döndürme girişimlerini, Osmanlı İmparatorluğu ile kurdukları ilişkinin doğasını ve her iki tarafın da 1878 ? 1896 yılları arasında bu karşılaşmayı anlatış biçimlerini ele alır. Son yıllarda, Yakın ve Ortadoğuda misyonerlik konusu, oldukça popüler olmuştur. Zira Protestan misyonerlerin İslam dünyasıyla karşılaşması, postkolonyal çalışmalar açısından faydalı olabilecek bir bakış açısı sunar. 19. yüzyıl Amerikan misyonerleri, Osmanlı İmparatorluğu'nun siyasi çöküşünde ve gayrimüslimlerin yükselen milliyetçiliğinde oynadıkları rol açısından da yakından inceleme altına alınmıştır. Bu tezde, bu konular, misyoner raporları ve yazışmaları, İngiliz ve Amerikan konsolosluk raporları, dönemin gazeteleri ve Protestanlığa geçenlerin anlattıkları kullanılarak incelenir.Bu araştırma projesinin iki hedefi vardır. İlki, American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM) altında çalışan Amerikan misyonerleri ve Protestan Ermenileri ve Apostolik Ermenileri arasındaki gözardı edilmiş ilişkileri, özellikle din ve eğitim konularındaki işbirliğini incelemektir. Bu ilişkilerin yapısı Amerikan-Osmanlı etkileşiminin sonucu olarak ortaya çıkan yeni toplumsal yönelimleri belirlemekte işimize yarar. İkincisi, Osmanlı Devleti ve Merzifon'daki misyonerler arasında, 1893'de iki Ermeni öğretmenin devrimci faaliyetlere katıldıkları şüphesiyle tutuklanması ve bir kız okulunun yakılmasıyla sonuçlanan çatışmaları yeniden değerlendirmektir. Bu olaylar, ?her iki tarafın da söylemlerinin ve 1890'lardaki iddialarının öne sürdüğü gibi- birbirine tamamen zıt iki grubun kaçınılmaz çatışması mı yoksa hem gittikçe büyüyen ABCFM ağının hem de Osmanlı bürokrasisinin, Anadolu'da birbiriyle örtüşen faaliyet alanlarının, önünde sonunda çatışmaya yol açmış olması mıdır?Akademik yazında, yabancı misyonerler, Osmanlı devleti ve Apostolik Ermenileri arasındaki ilişkiler durağan bir karşıtlıkla tarif edilir ancak bu tez, bu ilişkinin çok daha karmaşık olduğunu göstermeyi amaçlar. Esasında, Patrikhane'nin Protestanlığa geçenleri aforoz etmesi, Osmanlı polisinin ABCFM okullarını yakması ve Amerikan misyonerlerinin Batı basınını II. Abdülhamid'e karşı tahrik edici saldırılarla doldurması kadar birlikte yaşamak ve işbirliği de bu hikayenin bir parçasıdır. Bu çalışma, bu karşılaşmaların meydana geldiği ortamın dinamik yapısının önemini vurgular.

This thesis examines American missionaries in the north central Anatolian city of Marsovan, their attempts to convert Apostolic Armenians to Protestantism, the nature of their relations to the Ottoman Empire, and how the sides narrated their encounters between 1878 and 1896. The subject of missionaries in the Near and Middle East has become quite popular in recent years, as interactions between Muslims and Protestant missionaries are a useful prism for research in postcolonial studies. Nineteenth-century American missionaries have also come under closer inspection for their role in the political collapse of the Ottoman Empire and rising nationalism of its non-Muslim groups. I explore these topics by using missionary reports and correspondence, British and American consular reports, contemporary newspapers, and accounts by converts to Protestantism.This research project accomplishes two goals. First, it explores the neglected relations between American missionaries under the American Board of Commissioners for Foreign Missions (ABCFM), Armenian Protestants, and Apostolic Armenians; namely, their cooperation in education and religion. The nature of these relations is useful in determining new social orientations that were created in Anatolia as a result of the American-Ottoman interaction. Second, it re-examines the clashes between the Ottoman state and the Marsovan missionaries that resulted in the 1893 arrest of two Armenian teachers suspected of revolutionary activity and the burning of a girls? school. I explore whether these events were the inevitable collision of two groups whose ideologies were diametrically opposed (as both sides? rhetoric and saber rattling in the 1890s would suggest) or the inability for both the growing ABCFM network and the expanding Ottoman bureaucracy to co-exist within Anatolia as their operations overlapped and ultimately clashed with each other.Scholarly literature portrays the relationship between foreign missionaries, the Ottoman state and Apostolic Armenians as static acrimony, but as this thesis will show the relationship was far more complex. Co-existence and cooperation are a part of their story equally as much as anathemas against Protestant converts, Ottoman police burning ABCFM schools, and American missionaries filling the Western press with inflammatory attacks against Sultan Abdülhamid II. This study highlights the dynamic nature of the environment in which these encounters took place.