Türkiye`deki az ve orta risk seviyeli iş yerlerinde mobbing farkındalığı ve iş sağlığı ve güvenliğine etkisi

Abstract

Latince kökeni `mobile vulgus` olan ve İngilizce'deki `Mob` kelimesinden türetilen `Mobbing` aslen ilk olarak küçük hayvanların gruplar oluşturarak daha büyük gruplara yaptıkları saldırıları tanımlamak için kullanılmıştır. Sonrasında Peter Paul Heinemann'ın aynı kelimeyi okul düzeninde bir grup çocuğun tek bir çocuğa zorbalık uygulamasını tanımlamak için kullanmıştır. Yaptığı bu tanımlama ile Heinemann `Mobbing` kelimesine yeni bir boyut getirmiştir. Heinz Leymann'ın `Mobbing` kelimesini 1980'lerde iş yeri davranışlarını incelemesi sırasında kullanması ile beraber `Mobbing` kelimesi güncel ve popüler anlamını kazanmıştır. `Mobbing` kelimesinin iş yerinde kullanımını kapsayan tanımı ise, bir kişinin diğer kişi veya kişiler tarafından sistematik bir şekilde, maruz kalan kişiyi aciz ve savunmasız bir pozisyona düşüren, düşmanca ve etik olmayan iletişim biçimidir. İstatistiki olarak sıklık için en az haftada bir kriter olarak alınmakta ve davranışa maruz kalınan periyot için en az altı ay temel alınmaktadır. Araştırmada farklı ülkelerde Mobbing davranışı ile ilgili yürütülen çeşitli çalışmalar incelenmiştir. Avrupa'daki çalışmalar daha çok Mobbing adı altında yürütülürken, odaklanılan taraf Mobbing davranışına maruz olandır, İngilizce konuşulan ülkelerde ise `Bullying` kavramı esas alınmaktadır, Türkçe'de `zorbalık` terimine karşılık gelmektedir ve odaklanılan taraf zorbalığı uygulayan kişidir. Amaçlanan iş yerinde olumsuz davranışa maruz kalan kişilerin farkındalıklarını psikolojik semptomlar bağlamında incelemek olduğu için, araştırma kapsamında `Bullying` yerine `Mobbing` terimi üzerinden ilerlemek daha uygun bulunmuştur. Hazırlanan ankette farklı bir ölçek daha bulunması amacıyla, Mobbing maduru kişilerin ruh halleri ile ilgili veri toplamak, kişilerin verdikleri cevapların anlamlandırılması konusunda yardımcı olacaktır. İş yerinde karşılaşılan Mobbing davranışının psikolojik, psikosomatik ve hatta kendine zarar verme ya da başkasından görülen zararlar sonucunda açığa çıkan fiziksel hasarlara kadar ulaşabilen sonuçları olduğu, ayrıca madur kişilerde intihara eğilime sebep olduğu kaydedilmiştir. İspanya, Fransa ve Bosna-Hersek'te yapılan birtakım çalışmalardaki veriler ortaya koyulmuştur. İş yerindeki Mobbing davranışının, kişiler üzerinde sağlıksal etkileri olduğu tasdiklendikten sonra konu iş sağlığı ve güvenliği açısından ele alınmıştır, bu doğrultuda kanuni haklar incelenmiştir. Türkiye'de İş Kanunu'nda veya diğer mevzuatlarda Mobbing hakkında doğrudan düzenlenmiş bir hüküm bulunmamasına rağmen hukuk sisteminde Mobbing davranışına maruz kalan bireylerin lehine yorumlanabilen hükümler mevcuttur. Anayasa, 4857 Sayılı İş Kanunu, 4721 Sayılı Medeni Kanun, 5237 Sayılı Ceza Kanunu maddeleri bu doğrultuda incelenmiştir. Elde edilen tüm bilgiler, yapılan çalışmanın ve anketin iskeletini oluşturmaktadır, bu bilgiler ışığında anket şekillendirilmiştir. Anket üç kısımdan oluşmaktadır, bu kısımları açıklamak için öncelikle NAQ-TR (Olumsuz Davranışlar Ölçeği Türkçe) ölçeğini anlatmak gerekir. NAQ-TR ölçeği, Einarsen, Hoel ve Notelaers'in üzerine çalıştığı NAQ-R (Negative Acts Questionnaire Revised) testinin Türkçe versiyonudur, negatif davranışları inceler. NAQ-TR çalışması sırasında yapılan faktör analizinde, ölçek maddeleri kişisel tehdit ve izolasyon, mesleğe yönelik tehdit, destabilizasyon ve aşırı iş yükü olmak üzere dört ana grupta sınıflandırılmıştır. Bu çalışma için hazırlanan anketteki ilk kısım, NAQ-TR ölçeğinin kategorilendirildikleri faktörleri kapsar. Her bir faktörü temsil eden birer adet soru sorularak ankete başlanır. Amaçlanan ise ilk dört soruda, kişilerin her bir faktör için düşüncelerini öğrenmektir. Anketin ikinci kısmını kapsayan NAQ-TR ölçeğinde ise katılımcılar 21 maddeden oluşan ölçekte tarif edilen olumsuz davranışlar ile ne sıklık ile karşılaştıklarını cevaplamaktadırlar. NAQ-TR ölçeği cevaplanırken, son altı aylık süreç temel alınır. Katılımcılar eğer maddelerden en az ikisi ile haftada bir veya daha sık karşılaştıklarını belirtirlerse iş yerinde Mobbing davranışına maruz kaldıkları sonucuna varılabilir. Anketin son kısmı ise PHQ-9 (Patient Health Questionnaire veya Türkçe denkliği Hasta Sağlık Anketi 9) ölçeğidir. PHQ-9 ölçeği aslen birden fazla sağlıksal noktaya odaklanan PHQ anketinin (Patient Health Questionnaire) sadece depresyon semptomlarını ölçen kısmı kapsayan 9 soruluk bir ankettir. Katılımcılar anketin farklı bölümlerine verdikleri cevaplar ve bu cevapların kendi içerisindeki tutarlılık doğrultusunda değerlendirilmişlerdir. Toplam 218 kişi çalışmaya katılmıştır. Cronbach alfa katsayısı anketin tamamı için 0.956, sadece NAQ-TR ölçeğini kapsayan 21 adet maddeye verilen yanıtlar için 0.947, PHQ-9 için 0.908 olarak hesaplanmıştır. Bu durum anketteki soruların mükemmel bir iç tutarlılığa sahip olduğuna işaret etmektedir. Tüm sorular için yapılan faktör analizinde Kaiser-Meyer-Olkin değeri 0.934 hesaplanmıştır ve Bartlett testinden p<0.0001 sonucu alınmıştır, değerlerin anlamlı olduğu anlamına gelmektedir. Verilen cevapların hangi faktörler altında toplandığını görebilmek adına faktör analizi yapılmıştır, toplamda 6 farklı öğe olduğu gözlenmiştir. 6 öğeden özellikle altıncısı diğerlerine nazaran daha tutarsız maddeleri oluşturmaktadır. Bunun dışında diğer maddelerde ufak tutarsızlıklar vardır. Verilerin frekans analizleri yapılmıştır ve sonrasında Kadın-Erkek değişkenleri açısından bir şey ifade edip etmedikleri incelenmiştir, kayda değer bir cevap alınamamıştır. Son olarak çapraz tablolar ile ilk dört soruya, NAQ-TR maddelerine ve PHQ-9 maddelerine verilen cevaplar farklı kombinasyonlar kurgulanarak tutarsızlıklar incelenmiştir. Kurulan kombinasyonların anket genelinde spesifik bir cevap elde edilmesine çok yardımcı olamaması, daha ziyade çok istisna sonuçları sunması üzerine, inceleme aralığı daraltılarak NAQ-TR faktör öğesini temsil eden soru, ilgili sorunun temsil ettiği faktör öğesinin kapsadığı maddeler ve katılımcıların PHQ-9 puanları doğrultusunda tablolar oluşturulmuştur, tutarlı ve tutarlı olmayan cevapların sayılarına ve oranlarına ulaşılmıştır. `Mesleğe yönelik tehdit` faktör öğesi için verilen cevapların %17,3'ünün, `Kişisel tehdit ve izolasyon` faktör öğesi için verilen cevapların %18'inin, `Destabilizasyon` faktör öğesi için verilen cevapların %16,5'inin, `Aşırı iş yükü` faktör öğesi için verilen cevapların %48,2'sinin tutarsız olduğu tespit edilmiştir. Bu oranlar sayesinde ankete katılanların neredeyse yarısının tutarsız yanıt verdiği sonucu elde edilmiştir, oransal açıdan Mobbing farkındalığının düşük olduğu, bilinçlendirmenin üzerine gidilmesi gerektiği belirtilmiştir.

The latin race of the word is `mobile vulgus` and the word is coming from English `Mob` word, originally this term was used for describing the attacks of small animals to bigger ones by forming big groups. Later on Peter Paul Heinemann used the same word for describing bullying action of a childiren group to only one child in schools and he brought another dimension to `Mobbing` word. When Heinz Leymann used `Mobbing` word while he was studying work place behaviors in 1980s, `Mobbing` word had its essential meaning, which is referred by everybody today. The description which contains the usage of `Mobbing` word in workplace is an unfriendly and unethical way of communication which is done by one person or one group of workers to another worker systematically. This action puts the victim to helpless and defenseless position. Statistically at least `once per week` is accepted for the criteria of the frequency and the victim needs to be exposed to `Mobbing` behavior at least for six months period. Maureen Duffy and Len Sperry defined the mobbing behavior with `non-sexual harassment`. At the end of being exposed to mobbing for a while it is expected from the worker to lose its reputation and leave its job or gets fired or runs away by taking some false medical permissions. As result mobbing behavior does not only damage the psychosocial and health status of the worker but it also damages the worker financially and career-vice. At the research, different studies regarding Mobbing behavior, which had been held at different countries are examined. The studies in Europe is done mostly under the name of `Mobbing` word, while the focused side the one that suffers from Mobbing behavior. In English speaking countries `Bullying` is used as the main term and the focused side is the one that performs the Mobbing behavior. The aim of this study is to examine the awareness of the people who are exposed to negative acts in accordance with victims' psychologic symptoms. Therefore in context of the research it is decided that it would be more convenient to proceed with `Mobbing` term instead of `Bullying`. Especially Heinz Leymann made many contributions to build today's `Mobbing` term with his studies. It is also crucial to mention that in Europe Dieter Zapf made many remarkable studies for supporting this content. In order to have an extra and different item at the questionnaire which is prepared for the study, gathering data regarding the psychological state of the people who are suffering from mobbing, would be helpful to interpret the answers of the participants. Mobbing behavior which is been faced at work place has consequences which are observed as psychologic, psychosomatic and even physical damages which are being showed up when someone hurts itself or gets injured by someone else. Also it is recorded that the victim may have tendency to suicide because of been exposed to this behavior. The datas which were collected by several studies made in Spain, France and Bosna-Herzegovina are presented as examples of health consequences after being exposed to mobbing action. After confirming that work place mobbing action has effects on the health of the workers, the subject is approached in terms of work health and safety, accordingly the legal rights are investigated. In Turkey, while there is no provision at Labor Law or at other regulations which is pointing directly `Mobbing` situation, law system has provisions which can be used for protecting the person who is suffering because of Mobbing behavior. The items of constitution, Labor Law no. 4857, Civil Law no. 4721, Criminal Law no. 5237 had been examined accordingly. All information gathered helped to build the main body of the study and the questionnaire, in the light of these information the anket is been shaped. The questionnaire has three sections, in order to be able to explain those sections firstly it is required to explain NAQ-TR (Negative Acts Questionnaire Turkish) scale. NAQ-TR scale is the Turkish version of NAQ-R scale which is studied by Einarsen, Hoel and Notelaers, it is about scaling the negative acts. NAQ-R is the short term used for `Negative Acts Questionnaire Revised`. Factor analysis which had been done during the study of NAQ-TR, scale items are classified under four main groups which are named as `personal thread and isolation`, `professional thread`, `destabilization` and `work overload`. The first phase of the survey which is prepared for this study, contains the factors which had been categorized from NAQ-TR scale. The survey starts by the questions that each corresponds to one factor. The target in here is that, having some information regarding the thoughts of the participants by analyzing their answers to first four questions. For `personal thread and isolation` factor the question `Do you think you are being teased about your personality in your work place?` is asked, for `professional thread` factor the question `Do you think you are being exposed to annoying behaviors about your job or your duty in your work place` is asked, for `destabilization` factor the question `Do you think it is possible that you are being underestimated in your work place?` is asked and for `work overload` item the question `Do you think it is possible that you are being exposed to over workload?` is asked. The second part of the survey is consisted from NAQ-TR scale which has 21 items. Participants answer this part of the survey by rating how much they are being exposed to the listed negative acts. The answers to NAQ-TR scale must be based on the period of last six months. In case the participants are indicating that they are facing at least two items in weekly basis or more frequently, it is possible to come to the conclusion that they are being exposed to mobbing behavior. The last section of the survey is PHQ-9 (Patient Health Questionnaire 9) scale. Originally PHQ-9 scale is a part of PHQ (Patient Health Questionnaire) scale. PHQ is a 3-page questionnaire and PHQ scale focuses on more than one health diagnoses (in total it assesses 8 diagnoses divided into threshold disorders and sub-threshold disorders while PHQ-9 is a 9 questioned part of it which only serves to find out whether it is possible to observe depressive symptoms on participant (i.e. depression module). PHQ-9 items are being answered by Likert scale at which the lowest frequency is `not at all` and highest frequency is `nearly everyday`. PHQ-9 is being scored 0 for `not at all` option, 3 for `nearly every day` option. The score for PHQ-9 can range from 0 to 27. Participants are evaluated according to their answers to the different part of the survey and the consistency of their answers between themselves. In total there are 218 participants. Cronbach alfa coefficient is calculated 0.956 for whole survey, 0.947 for 21 items of NAQ-TR scale, 0.908 for the items of PHQ-9 scale, these results show that all items of the survey has a perfect internal consistency. For the factor analysis which is held for all questions Kaiser-Meyer-Olkin value is calculated as 0.934 and from Bartlett test the result of p<0.0001 is obtained, which means that the collected datas are meaningful. In order to identify the given answers are being grouped under which factors, a factor analysis is done, it is observed that there are 6 different factors in total. Among 6 factors, especially the sixth one has the most incoherent items, it contains two items from first four questions, two items from NAQ-TR scale and one item from PHQ-7 item. Apart from that, other factor also have some small contradiction between their items. Generally it was possible to see that similar items (which means items from same factor group) of NAQ-TR were listed under same column. The exceptions that being observed while checking the pattern matrix, might be giving a hint about the irregularity of participants' answers. The perfect factor item among all was factor item number 2. At this item all PHQ-9 items were listed together. The frequency analysis had been done for the datas and later on the study continued by checking whether the results are meaning anything in terms of Woman-Man variables. Especially the frequency analysis is done for finding a meaning easier during the further studies. It is concluded that it does not mean anything regarding this matter. Finally, first four questions, NAQ-TR items and PHQ-9 items are examined by fictionalizing different combinations and by creating cross tables with regards to those combinations. Built combinations could not help to have a specific result which can be used to explain a characteristic statistic of the survey, mostly it gave exceptional results and therefore it was required to minimize examination range to have more significant result. Sub-cases are created for each factor of NAQ-TR. The question which represents related NAQ-TR factor item, the items which are related to the factor item and PHQ-9 scores. Multiple cross tables are created for different cases of the variants. This way it was possible to reach to the number and the ratio of coherent and incoherent answers. To identify whether the given answers were meaningful or not, the relation between three sections of the survey had been analyzed. There had been two main scenarios for realizing that the participant's answers were unreliable. At first scenario, while answering one of the first questions, participant says that he or she faces the negative act which is represented by the correspondent question, but while the participant fills-in the items of the related NAQ-TR factor he or she informs that the negative acts are not being exposed to him or to her very frequently (less than weekly basis) or they are being exposed maximum one negative act with high frequency (equal or more than once per week) and additionally the participant does not have a high score from PHQ-9 scale, which is equivalent to 14 or below points for this study. At the second scenario, participant gives a negative answer to the one of the four questions which represents the related NAQ-TR factors, in fact when the answers of the participant is reviewed it is observed that customer is being exposed to minimum two items of the related NAQ-TR factor with a frequency more than `once per week` and participant has a high PHQ-9 score, which should be understood as 15 points or more. PHQ-9 score is used as supplementary information but it did not used for defining a main argumentation. Because normally, depression may have many reasons, other than job related reasons. There had been some cases, in which participants say that they think they are facing a negative act and they support their thought with their answers to NAQ-TR scale but they may have a PHQ-9 result which is equal or less than 14. It is clarified that the main objective in here is not to expect from the participants to be depressive, but by imagining the participants are working approximately 40-45 hours per week and they are able to keep their psychological state in a good level, it was also necessary to indicate that low depression level and high exposure to negative acts are forming an unusual image. The incoherency ratios for each factor item is calculated as follows: %18 for `personal thread and isolation`, %17,3 for `professional thread`, %16,5 for `destabilization` and %48,2 for `work overload`. It was surprising to see that mostly the participants said that they think they are being exposed to a negative act while by their answers actually they were not facing the reported negative act frequently. It can be understood like, mostly the participants tend to misinterpret their social relations in their work place. These ratios are telling that almost the half of the participants had given incoherent answers while filling up the survey. It is indicated that awareness of Mobbing is low and it supposed to be improved by education.