İran`ın bölgesel politikası ve Türk-İran ilişkileri

Abstract

ivÖZETİran Orta Asya ve Orta Doğu bölgelerinin kesişim noktasında, güneyde BasraKörfezi kuzeyde ise Hazar denizine açılan jeopolitik konumuyla dünya siyasetinde çokstratejik bir ülkedir. 1979 Devrimiyle oluşturduğu kendine özgü siyasal sistemi, gerekiçinde bulunduğu bölgede, gerekse uluslararası sistem içerisinde İran'ı benzerine azrastlanır bir devlet haline getirmiştir. Ortadoğu'nun bu Arap olmayan ve ABD'nin?haydut devlet? tanımlaması içerisinde yerini alan devletinin dış politikası, gerek bölgedevletlerinin gerekse bölge dışı devletlerin her zaman gündeminde yer almıştır.Özellikle Soğuk Savaş'ın sona ermesiyle birlikte çift kutuplu dünya düzeni sonaermiş, ABD tek süper güç olarak ortaya çıkmış ve ekonomiye dayalı uluslararası sistemhızla küreselleşmeye başlamıştır. Bu yeni dünya düzeninde ABD tarafından dışlananİran, 1990'lardan itibaren iktisadi ve siyasi kaygılarla ?bölgesel işbirliklerinde? yeralmaya büyük önem vermiş ve buna paralel olarak Ortadoğu ve Orta Asyacoğrafyalarında çok taraflı bölgesel işbirlikleri girişimlerinde bulunmuştur. İran'ın buyeni dış politika açılımları kimi zaman ?pragmatizm?, kimi zaman ise İran dışpolitikasının ?ekonomikleşmesi? şeklinde ifade edilmekle birlikte, bütün bunlarıntemelinde İran'ın, 1990'larla başlayan ve ABD'nin başı çektiği dünya düzeninde?bölgesel bir güç? olma stratejisi olduğu söylenebilir.1990'lı yıllardan itibaren sürdürdüğü pragmatist politikalar, ekonomik işbirliğiplatformları ve stratejik ortaklıklar ile İran, uluslararası arenada kendisine bir yeredinmiştir. Ancak 11 Eylül sonrası dönemde İran'ın bölgesel dışlanmışlığı artmış ve budurum Tahran'ın güvenlik ekseninde Rusya ve Çin ile yakınlaşmasına sebep olmuştur.Öte yandan İran günümüzde, Ortadoğu ve Orta Asya coğrafyalarında komşu durumageldiği ABD tehdidine karşı güvenlik kaygıları ile ?nükleer faaliyetlerini?sürdürmektedir. Bununla birlikte ABD'nin Orta Asya'da yeni üsleriyle bölgedekietkinliğini artırması, İran'ın bölgesel ?sıkışmışlığı?nı genişletmiştir. Bu duruma İslamDevriminden sonra ilk defa katı muhafazakâr bir adayın Cumhurbaşkanı seçilmesi deveklenince İran'ın gelecekte oluşturacağı bölgesel açılımlar ve politikalar daha da önemkazanmıştır.Bu çalışmada, özellikle 1990 sonrası dönemde yeniden şekillenen dünyadengelerinde, İran'ın Bölgesel Politikası'nın evrimi ve gelecekteki açılımları ekseninde,Türk-İran ilişkilerinin incelenmesi hedeflenmiştir. İran'ın gerek jeopolitik, gerekseekonomik öncelikleri göz önünde bulundurularak bölgesel politikası, Orta Asya-Kafkaslar ve Ortadoğu-Körfez Bölgesi olmak üzere iki ana başlık altında incelenmiştir.Günümüzde dünya düzeninde gittikçe artan karşılıklı bağımlılık karşısında devletlerintamamen birbirinden bağımsız politikalar izlemesi neredeyse imkânsız hale gelmiştir. Buitibarla, İran'ın bu bölgelere olan politikaları ABD, AB, Rusya ve Çin gibi büyükgüçlerin bölgedeki çıkarları ile beraber şekillenmektedir. Dolayısıyla İran'ın bölgeselpolitikası incelenirken bu ülkelerle olan ilişkileri de ayrıca analiz edilmiştir.Öte yandan Ortadoğu ve Orta Asya coğrafyasının kesişim bölgesinde yer alanİran'ın bölgesel politikalarında, kendi ile benzer jeopolitik özellikleri taşıyan ve bucoğrafyada söz sahibi olan Türkiye son derece büyük bir role sahiptir. Türkiye ve İranbölgede tarih boyunca birçok uygarlıklar kurmuş, güç ve çıkar ilişkileri içinde olmuş ikidevlet olarak, Orta Doğu ve Orta Asya'nın geleceğine gerek jeopolitik gerekse siyasalpolitika açılımları ile yön verecek niteliktedirler. İran kendine özgü siyasal sistemi ve Şiinüfusuyla bölgede farklı bir çizgi ortaya koyarken, Türkiye bu geniş coğrafyada hemAvrupalı hem Asyalı olma ayrıcalığının yanında en uzun süreli demokrasiye sahip ülkeözelliğiyle de ön plana çıkmaktadır. Bütün bu farklılıklar çerçevesinde Türkiye ve İransiyasi sistemleri, jeopolitik tercihleri, stratejik ittifakları ve bölgesel girişimleriylegeçmişte olduğu gibi gelecekte de bölgede belirleyici roller oynayacaklardır. Bu itibarlaTürk-İran ilişkileri tarihsel süreçte incelenmiş ayrıca Orta Asya ve Orta Doğucoğrafyalarında geleceğe yönelik senaryolar ışığında Türk-İran ilişkileri analizedilmiştir.

viSUMMARYIran is a country located at the crossroads of Middle Eastern and Central AsianRegions in which the world politics and inter-state competiton has intensified after thecold war, especially after the September 11 attacks. Today?s assimetrical threat,terrorism, is being pronounced with Islam and thus Iran has become a target with itsIslamic state. Today Iran, on the other hand, engages in a series of multilateralinitiatives both in Central Asia- e.g Shangay Cooperation Oragnization- and in PersianGulf. This has been a trend called ?regionalization? and ?pragmatism? that Iran has usedas a foreign policy tool especially after the end of the Cold War. In other words, as theneo-liberal aproach suggests, Iran also supports cooperative multilateralism which isanother dimesion to explain Iranian policies towards its region. However, Iran, afterSeptember 11, is trying to convince organizations like Economic CooperationOrganization to add a ?securty dimension? to these economic based institutions.Therefore Iranian Regional Policy based on ?pragmatism? and ?dialogue of civilizationsas former Presinden Hatemi put it, is on the way of a transformation.As another point, in the post-cold war era energy has become a vital elemet forstates to survive and compete in today?s globalized world politics. Therfore, locatedbetween two important inflence areas, namely the Caspian Sea and Persian Gulf, Iran?sgeopolitical advantage has significantly increased. Moreover, wth its ?Islam Republic?identitiy and multi-ethnic population, Iran is unique in its region. In addition, with itsmulti-ethnic and Shia character, Iran?s future has become a crutial issue in US?s effortsto built a democratic Iraq in the Middle East. Today Iran continues on its nuclearactivities and is in close relationship with Russia on this issue. Also Iran searches forpossible reapproachement opportunuties with China to balance the ?American threat?.In this study, we aim to analyse the evolution of Iranian Regional Policy in thepost-cold war period and its possible future projections in the axis of Turkish-IranianRelations. Iranian Regional Policy is analysed under two main headings based on itsgeopolitical and economic priorities: Central Asia-Caucusu and Middle East-PersianviiGulf Regions. In today?s globalized world politics the interdependence between stateshas increased dramatically. Thus it has become impossible for states to followindependent or isolated policies from other states. Therefore Iranian Regional Policy hasalso been shaped by the interests of some big powers like the USA, Russia, China andthe EU. Thereofe Iranian Regional Policy is analysed with specific reference to itsrelations with these states. The paper is concluded with a summary of the main trends inIranian foreign Policy in the post-Cold War, and post-September 11 era. Politicalscenarios for future developments in regional and global politics is discussed in the lastsection.