Devlet sâlnâmelerine göre Osmanlı Hariciye Teşkilatı (1847-1877)

Abstract

Tanzimat Dönemi Osmanlı kurumlarının en ehemmiyetli ve en etkinlerinden olan Hâriciye Nezareti'nin kurumsallaşması uzun bir süreç almıştır. Bu serüven Ad hoc (tek yanlı) diplomasi ile başlamıştır. III. Selim Dönemi'nde, 1793'te İkamet Elçiliklerinin kurulması ile modern diplomasi ile tanışma gerçekleşmiştir. 1821 yılında Rum İsyanıyla diplomasiyi elinde tutan Rumlara olan güvensizlik ve buna bir çözüm bulma gerekliliği iki farklı sonuç doğurmuştur. Biri Babıâli Tercüme Odası'nın kurulması ve dil bilen Müslüman personelin yetiştirilmesi diğeri ise İkâmet Elçiliklerinin kaldırılması ve onların yerlerine Maslahatgüzarların tayin edilmiş olmasıydı. 1836 yılında II. Mahmud'un yaptığı reformlar çerçevesinde son Reîsülküttâb Mehmed Akif Paşa'nın Hâriciye Nazırlığına atanması ile yeni bir adım atılmış ve bundan sonra Tercüme Odasından yetişen Âli, Fuad, Vefik Efendiler, Tanzimat Döneminin Hâriciye Nazırları ve Sadrazamları, aynı zamanda da yenileşme sürecinin reformcu elit grubunun önde gelen temsilcileri olmuşlardır. Bununla birlikte modernleşmeye giden bir süreç izlenmiştir. Hâriciye Nazırlığı, II. Abdülhamid döneminde ününü muhafaza etse de eski gücünü koruyamamış ve ciddi bir durgunluğa girmiştir. II. Meşrutiyet'ten sonra yapılan çalışmalarla birlikte 1914'te ilk genel Hâriciye nizamnamesi neşredilmiştir. Yapılan düzenlemelerle birlikte İmparatorluktan Cumhuriyete geçişte Hâriciye Nezareti'nin değişim ve gelişim odaklı bir süreçten geçtiği söylenebilir. Osmanlı Devlet Sâlnâmeleri, Tanzimat sonrası Osmanlı Devleti'nin idari kurumları ve bu kurumlarda görev yapan memurların toplu bir yerde bulunduğu zengin kaynaklardır. Diğer arşiv kaynaklarından farkı teşkilât içinde meydana gelen değişiklikleri yıl yıl takip etmeye imkân vermesidir. Devlet Sâlnâmeleri içerisinde, Osmanlı Hâriciye Teşkilâtında görevli Hâriciye Nazırlarını, Müsteşarları, Teşrifatçıları, Kâtipleri, Tercümanları, Kançılaryaları, Ataşeleri, Şehbenderleri ve Maslahatgüzarları bir arada bulmak mümkündür. Sâlnâmelerin Hâriciye memurlarının tamamını ihtiva etmesi yapacağımız çalışmanın kolaylaştırıcı yönü olmuştur. Yukarıda saydığımız Hâriciye teşkilâtı kapsamındaki kurumların tek tek ele alındığı çok sayıda çalışma yapılmış olmasına rağmen tamamını ihtiva eden, genel envanter niteliğinde bir çalışmanın olmaması ise böyle bir konuyu araştırmak açısından cesaret kaynağımız olmuştur. Bu doğrultuda Tanzimat sonrası Osmanlı Hâriciye teşkilâtı araştırmalarına katkıda bulunmak çalışmamızın amaçlarının başında gelmektedir. Tarih araştırmaları için mühim bir kaynak niteliği taşıyan Osmanlı Devlet Sâlnâmeleri, teşkilât araştırmaları için münbit bir kaynaktır. Yeni oluşturulan Hâriciye kalemleri, bu kalemlerde görev alan kişilerin yıllar içinde görev aldıkları alanlarda kaydettikleri aşamaları ve memurların aldıkları rütbeleri bu kaynak vasıtasıyla tespit etmek mümkündür. Osmanlı Devlet Sâlnâmelerine dayalı bir çalışma yapma azminde olmamıza rağmen sadece Sâlnâmelerle yetinmeyerek Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde yer alan konumuzla ilgili belgelerden, hatırat eserlerden ve inceleme eserlerden de faydalanmış olduğumuzu belirtmemiz gerekir. Ayrıca çalışmamız kapsamına dâhil olan yüzlerce yer ve şahıs isimlerini doğru değerlendirmek adına Onomastik ve Antroponimi'nin metot ve ilkelerinden de gereği kadar istifade ettik. Osmanlı Hâriciye Teşkilâtı üzerine yapılmış çok sayıda araştırma olmasına rağmen bu araştırmalar genellikle ya teşkilâtın teşrifat-protokol kısmıyla sınırlı kalmış ya da Hâriciye Teşkilâtı içinde yer alan müesseselerden olan Şehbenderlikleri, Tercümanlıkları, önemli addedilen gayrimüslim memurları ele almıştır. Daha alt kademedeki memurların da ele alınması ve bu müesseselerin tamamının tek bir platformda görülebilmesi düşüncesiyle böyle bir araştırmanın gerekliliğine inanarak çalışmamıza başladık.

It has taken so long time for Foreign Service to institutionalize which has been one of the most significant, efficient institution of Tanzimat Reform Era and after all. This period started as single-sided diplomacy in the era of Selim III, and caused two different types of results like distrust to Rums- with the establishment of Residence Embassies in 1793 they became acquainted with modern modern diplomacy and kept hold of bureaucratic procedures after outbrakes of Greeks in 1821 and necessity of finding solution about that problem. One of them was to establish Translation Department and to educate Muslim staff who has foreign language, while the other aim was to abolish Residence Embassies and instead of them charge d'affaires should be assigned. With the reforms of Mahmud II in 1836, the last Reisülküttab Mehmed Akif Pasha was assigned Foreign minister. This was a new step for the period and gentelmans; Ali, Fuad, Vefik –educated in Translation Department- has become both Foreign Ministers and Grand Viziers of Tanzimat Reform Era and also leading delegates of the reformist elites in that innovation period. Plus, this period had been taken into consideration as the process of modernization. Even if Foreign Embassy conserve its fame in the era of Abdulhamit II, it could not carry on previous power and entered the period of unproductive perdiod. The first common Foreign Service Regulation was published in 1914 after Constitutional Monarchy II with some movements. It can be referred that Foreign Service –from imperialism to repuclic- has gone through a process of change and improvement.Ottoman State Annuals are just like treasures where one can easily find administrative organisations and its employees of Ottoman Empire altogether after Tanzimat. It differs from other archives in terms of making possible to folllow the changes year by year in governance. In that goverment annuals it is possible to see foreign service officers, counsellors, protocol officers, clerks, translators, delegacies, ambassadors, consuls and charge d'affaires altogether in Ottoman Foreign Service. Annuals include all the Foreign Service officers altogether and this makes our research facilitative one. Altough there have been so many studies, each of them mentioned the topics one by one that we talked above, there is not general research all icluded. Thus, it gives amazing encourage to seek about this kind of topic. Accordingly, it has been one of our aims to contribute the research areas of Ottoman Foreign Service after Tanzimat. Ottoman Empire state annuals, which are extremely source of historical studies, are also useful resources in terms of surveys of Foreign Service, equals to the years of 1847-1878- milestone years of Ottoman Empire. With this source, it has been possible to identify the new officers, the honors of the officers in the years and the periods that they had written. It is necessary to highlight that in that study we have not only given place the annuals of Ottoman Empire State Annuals, but also utilised important documents, take place in Ottoman Archive of the Prime Minister's Office. Moreover, we have tapped into methods and principles of Onomastic & Anthroponomy in order to evaluate the hundred places and names of individuals get involved in this survey. Despite the fact that there have been numerous surveys on Ottoman Empire Foreign Service, these surveys generally have included either the part of protocol of organisation or only talked about the non-moslem officers of Translation Departments or Consulates of Foreign Service. We have studied this survey in order to discuss go-for officers and to handle all these institutes at once.