17.yy. sonundan 20. yy. başına kadar yaşayan Fergâna muhiti şairleri

Abstract

Kadim insanlar, kendi ülkelerinin dehasını ve estetik zevkini ifade etmek maksadıyla sözlü ve yazılı olmak üzere farklı halk malzeme ve numuneler bırakmışlardır. Araştırmamızın esas konusu olan Fergâna vadisi, eski dönemlerden başlayarak halk sözlü eserlerinin hemen hemen tüm türlerine sahip bir bölge ve muhit olmuştur.Yazılı edebiyat, Fergâna'da eski asırlardan başlayarak gelişip günümüze kadar ulaşmış ve Fergâna edebiyat çevresi Özbek edebiyatından hiçbir zaman ayrılmamıştır. Örneğin, Kadim Ahsikent şehrinde doğan Asiriddin Ahsikatî 12. yüzyılın doğudaki ilk ?Melik'üş Şuara?sı[1] olarak ortaya çıkmıştır. Özbek klâsik edebiyatın büyük temsilcisi olan Mirza Babür, kıymetli şairlerden Nâdire, Babarahim Meşreb, ?Melik'üş Şuara? makamına ulaşan şair Fazlî gibi âlimler söz konusu muhitin önemli bilinen ve sevilen temsilcileri olmuşlardır. Gazî, Nâdir, Meczub ve diğerleri 18. yy. sonu ve 19. yy. başında bilinen önemli edebiyat temsilcileridir. 19. yüzyılın başında Nâdim, İbret, Hilvetî, Şevkî, Hayret ve diğer öncü şairler, meydana getirdikleri eserler ile Fergâna edebî çevresinde dikkate değer bir edebiyat çevre meydana getirmişlerdir. Bu çevreden nasiplenen Şair Muhammedşerif Sufîzâde Özbekistan söz sanatkârları arasında ilk fahrî ?Halk Şairi? unvanını alan şair olmuştur.Tezimiz, Fergâna edebiyatının eski dönemlerinden 20. yüzyıl başlarına kadar olan dönemlerini ve günümüze kadar yetişen Fergânalı edebiyat sanatçılarının hayatı ve eserlerini öğrenmek adına, mevcut kaynaklar esas alınarak hazırlanmıştır. Çalışmamızda; eski medeniyet yadigârları, halkın sözlü eserleri ve yazılı edebiyatın eski dönem numuneleri üzerinde durulmuş ve söz konusu bilgiler, üç bölüm halinde sıralanmıştır.Birinci bölümde, eski dönemlerden 17. yüzyıla kadarki ilmî ve içtimaî hayat ile Çağatay edebiyatı üzerine kısaca durulmuştur. İkinci bölümde, 17. yüzyıl sonu ile 19. yüzyıl başı içtimaî hayat üzerine kısaca durulduktan sonra, şairler ele alınarak Fergâna'nın edebî ve ilmî durumuna değinilmiştir. Üçüncü bölümde ise 19. yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başı içtimaî hayat üzerine değindikten sonra, söz konusu dönemin şairleri aracılığıyla Fergâna'nın edebî ve ilmî durumu detaylı bir şekilde ele alınmıştır.Anahtar Kelimeler: Çağatay Edebiyatı, Türkistan, Özbek Edebiyatı, Fergâna, Andican, Nemengan, Merginan, Tasavvuf, Divan, Şiir, Tezkire.

The ancient people left various samples to reflect the brilliance and esthetics beauty of their countries. Fargana Valley which is the main subject of our research has always been the key region of Folk/verbal pieces.The nominal literature, has reached to our age and developed starting from the ancient times. Ferghana Literature landscape has never been separated from the Uzbek Literature. For instance, Asiriddin Ahsikatî who was born in the old city of Ahsikatî has been emerged as the first Master of Poets (Melik?üş Şuara) in the 12th century in the East. Mirza Babur, the biggest representative of the Uzbek classic literature, remarkable poet Nadire, Babarahim Meşreb, and Fazli who had reached out to the level of Master of Poets, have always been respected representatives of the region. Gazî, Nâdir, Meczub and others are the prominent representatives of late 18th and early 19th centuries literature. In the beginning of the 19th century, Nâdim, İbret, Hilvetî, Şevkî, Hayret and other leading poets have created a remarkable literature landscape with their works and pieces in Ferghana region. Poet Muhammedşerif Sufîzâde had been the first poet called Folk Poet who had been nourished in this landscape.Our thesis has been prepared based on the current sources in order to learn the lives and pieces of Ferghana literature artists starting from the ancient times to the beginning of the 20th century. In the first part, I focused shortly on the scientific and social life of the region starting from the ancient times to the 17th century and Cagatay Literature. In the second part, after briefly focusing on the social life of the region in the 17th and 19th century, I mentioned the literature and scientific landscape of Ferghana focusing on the poets of the era. In the third part, I addressed the literature and social life of Ferghana focusing on the poets of the era in a more detailed way after mentioning the social life of the late 19th century and early 20th century.Keywords: Cagatay Literature, Turkestan, Uzbek Literature, Ferghana, Andican, Nemengân, Merginan, Mysticism, Dewan, Poetry, Tezkire