Menakib-i Dükçi İşan isimli eser ve tahlili (Giriş-inceleme-metin-sözlük)

Abstract

Muhammet Ali Sabır Halfe Dükçi İşân, XIX. Yüzyılda (1856-1898) yaşamış Türkistanlı bir mutasavvıftır. Orta Asya'nın Fergana Vadisi bölgesinde yaşamış, çevresindeki halkı irşat ile meşgul olmuştur; Özbek, Kırgız, Tacik, Türkmen gibi birçok milletten tabi olan müritleri olmuş önemli bir şahsiyettir. Bununla birlikte talebeleriyle birlikte sömürgeci Çar Rusya'sına karşı ayaklanan ve sonunda idam edilen vatanperver bir şehittir. Menâkıb-ı Dükçi İşân eseri, şeyhin ismi belli olmayan bir müridi tarafından yazılmıştır.Eser dokuz ana bölümden oluşur: İlk üç bölüm, Besmele, Tahmid, Peygamber (a.s.m.)'a na't ve ashabına (r.a.) övgüden sonra diğer dört bölüm sırasıyla Türkistanlı büyük mutasavvıflardan Babay-ı Semmâsî, Seyyid Mir Külal, Hâce Bahâeddin-i Nakşibendilerin keşf-ü kerametlerini anlatır. Son iki bölüm ise Dükçi İşân'ın doğum ve çocukluğundan seyr ü süluğa başladığı zamana ve sonrasına ait menkıbe ve harika hallerinden bahseden en uzun iki bölümdür.Yazılış sebebinin Nakşibendî geleneğinin postnişinliğiyle vazifelendirdiği Dükçi İşân'ın gerçek bir mürşid olduğunu göstermek, halkın ona olan hürmet ve itaatini artırmak olduğu, nakledilen menkıbelerden anlaşılmaktadır. Eserin tespit edilen tek nüshası Özbekistan İlimler Akademisi Ebu Reyhan Biruni Şarkşinaslık Enstitüsü Kütüphanesi no: 1724'te bulunmaktadır. Asıl nüshaya ulaşılamadığı için Prof. Dr. B. M. Babadjanov'un 2004 yılında Alma-Ata'da yayınladığı Arap yazılı baskısının üzerinden çalışılmıştır.Eserin dil ve muhteva yönünden tetkik edilmesi Çağatayca'nın Özbekçeye geçiş dönemine ait dil özelliklerini tespit etmek ve incelemek açısından önemlidir.Eserin dili: Çağatayca'dan Özbekçeye geçiş dönemine aittir.Anahtar kelimeler: Dükçi İşân, Menâkıb, Çağatayca geçiş dönemi, Nakşibendi sûfî geleneği, Tasavvuf, Türkistan.

Muhammad Ali Ihsan Sabır Halfe Dukchi Ishan was a Turkestani Sufi who lived in the 19th century (1856-1898). He lived in Fergana Valley in Central Asia and occupied himself with the spiritual and ethnic enlightenment to the people in his community. He was a leading figure who had great numbers of followers from different nationalities such as Uzbek, Kirghiz, Tajik and Turkmen. Furthermore, he was a patriotic martyr that rebelled with his supporters against the opressive Tsarist Russia invasion and was executed in the end. The work `Menakıb-ı Dukchi Ishan was written by one of his anonymous followers.The work comprises of nine main chapters. First three chapters; `Basmala?, ?Hamd?(Tahmidah),`Eulogy? to the prophet Mohammed, and his ashabs, and the other four chapters respectively narrate the miracles of an important Turkestani sofi, Babay-i Semmasi, Seyyid Emir Kulal, Hace Bahaeddin-i Naqshbandi. The last two chapters are the longest ones and narrate the sagas and miracles of Dukchi Ishan as from his childhood.From the sagas it can be understood that this work was written to point that the community had a great esteem and honour for Dukchi Ishan and he was an actual mentor who was appointed according to Naqshbandi conventions. The only copy of this work is at Science Academy Abu Rayhan Biruni Institute Library number: 1724 in Uzbekistan. As the original copy cannot be reached, it was studied by Arabic written print in 2004 by Associate Professor B.M. Babadjanov.To scrutinize this work in terms of language and context is vital to ascertain and analyze language properties during the transition from Jagatai to Uzbek.The language of this book: It belongs to the transition period from Jagatai to Uzbek.Keywords: Dukchi Ishan, Menakıb, Jagatai transition period, Naqshbandi Sufi tradition, Sofism, Turkestan.