Halit Ziya Uşaklıgil`in ilk roman kahramanlarında hayat tenkidi

Abstract

Servet-i Fünûn dönemi sanatçılarından Halid Ziya Uşaklıgil, Türk edebiyatında öncü niteliği taşıyan romanlarıyla, bilinçli biçimde bir zihin devrimi yapmaya çalışmıştır. Köklü bir modernleşmenin teorisiyle yetinmeyip felsefi görüşleri ve estetik zevkleri doğrultusunda yazdığı romanlarında, Mechitariste Ermeni rahip okulunda aldığı eğitimin ve hayranı olduğu Fransız yazarların, realist ve pozitivist düşünce yapısının izlerini görmek mümkündür. Bu izler sürüldüğünde, determinizm ile Hippolyte Taine'in ırk, çevre ve an üçlemesine ulaşılır. Halid Ziya, romanları içinde tebdil-i kıyafet birer roman başkişisi olarak arz-ı endâm ederken, roman kahramanlarının hayata dair tenkitlerinden aslında her kahramanın, kılık değiştirmiş birer Halid Ziya olduğu görülür. Yerli hayatın idealize edilmesi amacıyla yapılan hayatı ve dolayısıyla insanları eleştirme, yargılama, çözümleme, değerlendirme, inceleme, gözlem faaliyetleriyle, Batılı yaşayış ve fikirler ikame edilir. Böylelikle yazarın 'romanların hayatı yapması' mefkûresi, 'Avrupaî insan' teklifini beraberinde getirir. Romanlarında kader, kaza, ölüm, aşk, kıskançlık, evlilik, eğitim, ırk, içgüdü, sefalet, burjuva, zenginlik, fakirlik, cinnet, hiçlik, intihar, özgürlük, öteki dil, şiir, meslek gibi hayatı kuşatan unsurları eleştirmesi, kültürel değişimin habercisi olur.Anahtar kelimeler: Halid Ziya, tenkit, hayat tenkidi, idealizasyon

Halid Ziya Uşaklıgil, the author of the period called Servet-i Fünûn, consciously, tried to make a mental revolution with his pioneer novels. He wasn't content with a radical modernization theory, and in his novels written with his philosophical views and aesthetic pleasure could be seen the marks of realist and positivist mentality of the French writers he adored and the results of his education in Mechitariste Armenian seminary. When these marks were traced, we could reach determinism and Hippolyte Taine's trinity of`race, environment and moment`.While Halid Ziya was wandering in his novels as a main character incognito, from the life criticisms made by his protagonists it could be seen that each hero, in fact,was a Halid Ziya incognito. With the purpose of idealization of local life, Western way of life and thoughts are established with the activity of criticism, judgement, analysis, evaluation, examination and observation of the life and accordingly people. So, the ideal of `novels form the life` brings along the offering `European man`. Cultural change becomes the herald of that he criticises the facts surrounding the life such as destiny, predestination, death, love, jealousy, marriage, education, race, instinct, misery, bourgeois, wealth, poverty, insanity, nothingness, suicide, freedom, other language, poetry, occupation in his novels.Key words: Halid Ziya, criticism, life criticism, idealization