Ali el-İznikî`nin `Cevahir el-Esrar fî Ma`arif el-Ahcar` adlı eserinin çeviri ve incelemesi

Abstract

16. yüzyıl sonu 17. yüzyıl başlarında yaşamış olan ve Ali Çelebi ismiyle de tanınanİznikli Fazıl Ali Bey kelam, tasavvuf, edebiyat gibi pek çok sahada Arapça veTürkçe eserler vermesinin yanı sıra en çok eserini kimya alanında vermiş bir âlimdir.Buna rağmen bu eserlerinden hiç biri Türkçeye çevrilmemiş veya latinizeedilmemiştir.Hayatı ile ilgili de ayrıntılı ve derleyici bir kaynağa ulaşılamayan yazarınotobiyografisini yazdığını belirttiği eseri ise maalesef elimizde bulunmamaktadır.Bununla beraber tercümesi yapılan ve incelenilen Cevahir el- Esrar fi Ma'arif elAhcaradlı eseriyle kendisinin simya/kimya anlayışı ve çalışmaları biraz olsunaydınlatılmaya çalışılmıştır. Bu açıdan bakıldığında eserin müellifin yaşadığıyüzyılın kimya tasavvurunu anlamak bakımından önemli bir kaynak olduğudüşünülmektedir. Ayrıca yazarın yararlandığını belirttiği, referans gösterdiği,alıntıladığı veya eleştirdiği isim ve eserlerle de kendisinden önceki simya/kimyageleneğinin 17.yüzyıl Türk-İslam dünyasına nasıl ve ne kadarının aktarıldığının vebu zaman-coğrafya ekseninde nasıl anlaşıldığının ipuçlarını vermesi açısından daönemli bir eserdir.Çalışmada Hacı Selim Ağa 881/3 numaralı yazma eser esas alınarak yapılan çeviri veincelemede öncelikle metnin bilgisayar ortamına aktarılması gerçekleştirilmiştir.Çalışmanın birinci bölümünde Fazıl Ali Bey'in kaynak ve öncülleri anlatılmış ikincibölümde hayatı ve eserlerine değinilmiş, üçüncü bölümde Cevahir el-Esrar'ın içeriğive önemi incelenmiş dördüncü bölümde ise eserin metni ve çevirisi verilmiş sonolarak beşinci bölümde ise sonuç ve değerlendirme üzerinde durulmuştur.Anahtar Kelimeler: Ali el-İznikî, Fazıl Ali Bey, Simya, Kimya, Taşlar, Mizan İlmi

Ali el-Iznikî, also known as Ali Celebi, lived in the latter half of 16th century and thebeginings of 17th century. He has treatises about kalam, sufism and literature but histhe most productive working area is chemistry with Turkish and Arabic treatises.However, none of his works has been translated either into today's Turkish or otherlanguages.We do not have any detailed and inclusive source about his life, and we have notbeen able to locate the manuscript in which he apparently gives details about hisbiography. On the other hand, with the treatise that is examined here, Jawahir alAsrarfi Ma'arif al-Ahcar, we have tried to clarify his point of view aboutalchemy/chemistry and his teachings. When viewed from this aspect, his work is animportant source to obtain information about his period and this period's vision ofchemistry. Moreover, with the sources that the writer says he benefited from, referredto, quoted from and criticised, it has clues about the chemistry tradition before himand the transfer of this knowledge into the 17th century Turkish-Islamic World, all ofwhich make this treatise is also remarkable.In this thesis we based our work on the MS Haci Selim Ağa 881/3 as a mainmanuscript, and firstly deciphered and typed it. The first part of this thesis focuses onFazıl Ali Bey's sources and predecessors, in the second part his life and treatises areexamined, in the third part the theme of Jawahir and its importance are studied, in thefourth part the text of manuscript and translation are explained, finally in the fifthpart conclusions are drawnKey Words: Ali al-İznikî, Fadıl Ali Beg, Alchemy, Chemistry, Stones, İlm al-Mizan