Türk edebiyatında oksidentalist tavır: Ahmed Midhat Efendi ve Gaspıralı İsmail Bey örneği

Abstract

Bu tezde, Ahmed Midhat Efendi ve Gaspıralı İsmail Bey'in romanlarında görülen oksidentalist tavır incelenmektedir. On dokuzuncu yüzyıl sonu ile yirminci yüzyılın başında, ayrı coğrafyalarda, farklı siyasi koşullar altında yaşayan ama benzer biçimde yayın mücadelesi yürüten bu iki Türk edebiyatçısının, romanlarında `Öteki` olarak Batı'yı ve `Ben` olarak Doğu'yu nasıl kurguladıkları tartışılmaktadır. Çalışmada Batı'ya seyahat eden Doğulu figürleri konu edinen romanlar temele alınmıştır. Teorik çerçevede Oksidentalizm'in ne olduğu ele alındığı gibi `Ben` ve `Öteki` kavramlarının Doğu ve Batı arasındaki ilişki bağlamında felsefi ve sosyolojik boyutu tahlil edilmiştir. Dönemin olayları dikkate alınarak, bu ortam içerisinde eserlerinin yayımlanış süreci ve Avrupa'ya gidişleri gibi benzerliklere de değinen çalışma, Ahmed Midhat Efendi ve Gaspıralı İsmail Bey'in ortak bir biyografisini sunmaktadır. On dokuzuncu yüzyılda değişen şartlar ve iletişim aracı olarak gazetenin rolüyle birlikte, aydın kimliğin iktidar ve toplumla ilişkisi gibi hususlar söz konusu iki edebiyatçının oksidentalist tavrını belirleyen imkânlar ve sınırlılıklar olarak ele alınmıştır. Çalışmada, Ahmed Midhat Efendi ve Gaspıralı İsmail Bey'in araştırmaya dâhil edilen romanlarındaki Batı'ya yönelik fikirleri, ilk olarak genellemeci ve seçmeci eleştiri tavrı bağlamında irdelenmekte, daha sonra Doğulu roman kişilerinin özellikleri ile Doğu, Batı ve tarih unsurlarının kurgudaki rolü gösterilmektedir. Oksidentalist tavrın dönem ve coğrafya açısından işlevini ele alan bu tez; Ahmed Midhat Efendi'nin bir hâkim kimlik modeliyle, Gaspıralı İsmail Bey'in ise bir öncü millet tasavvuruyla Batı karşısında bir Doğu inşa ettiğini iddia etmektedir.

This thesis examines the Occidentalist attitude that is seen in the novels of Ahmed Midhat Efendi and Gaspıralı İsmail Bey. It examines how the West as `the other` and the East as `I` is shown in the novels of the two Turkish men of letters, who lived in the same era while performing literary efforts, but in different regions and political situations. The study is based on their novels in which Eastern figures travel to the West. What Occidentalism means is examined from the theoretical point of view as well as the philosophical and sociological aspects of the terms `I` and `the Other` in the context of the relationship between East and West. The study touches upon similarities, such as the publishing sequence of their works and their travels to Europe, considering political events of the time, and presents the biographies of Ahmed Midhat Efendi and Gaspıralı İsmail Bey in a comparative manner. The changing circumstances of the nineteenth century, the role of the journal as a communication tool and the relation of intellectuals with power and society are examined through the lens of the opportunities and restrictions that determined the Occidentalist attitude of the two litterateurs. The ideas of Ahmed Midhat Efendi and Gaspıralı İsmail Bey on the West in their novels are studied in the context of general and specific criticisms. Then, the role of the characters and factors of the East, the West and history in the novels are presented. This thesis argues that Ahmed Midhat Efendi, with the model of dominant identity, and Gaspıralı İsmail Bey, with the concept of lead nation, built an East in the face of the West.