Hişâm B. Hakem ve tecsîm hakkındaki görüşleri

Abstract

Hicrî üçüncü asırdan önce birçok kelâm ekolü arasında baş gösteren fikrî ihtilaf ve tartışmaların cereyan ettiği bu dönemde İmâmiyye ekolünün görüşlerine bakılınca, bu ekole mensup olan kelâmcılara ait kitapların elde edilmesinde oldukça büyük zorluklarla karşılaşıldığını görmekteyiz. Kaldı ki kelâmî tartışmaların ve felsefî münâkaşaların varlığı, o dönemde İslam'ın ilmî mahfillerinde yeni yeni ortaya çıkmıştı. Özellikle de İsnâaşeriyye ekolüne mensup olan kelâmcılar, kelâm alanında yeni sayılabilecek görüşler ortaya atmışlardır. Bu konuda, bunların karşıtı olan kelâmcılar bir yana, İmâmiyye ekolüne mensup kelâm bilginlerinin bile kendi aralarında birçok anlaşmazlıklar ve tartışmalar ortaya çıkmıştır. İşte elinizdeki bu tez çalışmamızda, on iki imâm inancına mensup, en meşhur kelâmcılardan biri olan Hişâm bin Hakem'e tecsim inancının nisbet edilmesi meselesi ele alınıp tartışılacaktır. Bu çalışmada ona nispet edilen inanca ilişkin görüşler, tümevarım metodu ile tenkit ve analiz edilerek sunulmuştur. Görüşleri karşısında kelâm ekollerinin gösterdikleri müspet veya menfî tepki ve tutumların izleri sürülmeye çalışılacaktır.Diğer yandan İmâmiyye ekolüne mensup kelâmcıların, Sünnî, Eş'arî ve Mâturîdî ekollerine mensup kelâmcıların en önemli görüşlerine ve bunlara yönelik itirazlara yer verilmiştir. Doğal olarak bu ekollerin yanında Zâhirîlerin, Mu'tezilîlerin ve İmâmiyye Şîa'sına muhâlif olanların görüşlerine de burada yer verilmiştir. Her bir fırkanın Hişâm'a nispet ettiği görüşün Hişâm'a ait olduğunu ispatlama çabalarına da yer verilecektir.İmâmiyye kelâm ekolünün Hişâm b. Hakem hakkında ortaya atılan iddiâları çürütme ve ona nispet edilen `tecsîm` meselesinde yöneltilen itirazları kabûl etmeyerek onu savunuşlarına dâir örnekler sunulmuştur. Bu da, Hişâm'a nispet edilen ifâdenin mânâsının tévîl edilmesi, rivâyetlerin senet veya metin açısından zayıflıklarının öne sürülmesi ile iddiâların Hişâm'a âidiyyetinin reddi, onun gibi bir mezhep kurucusu zattan böyle sözlerin sâdır olamayacağı, onu çekemeyenlerin ona iftirâ ettiği veya İmâmiyye mezhebine intisab ettikten sonra bu görüşlerinden döndüğü ve tevbe ettiği vb. izâhlar ile yapmaktadırlar. Sahip oldukları farklı görüşlere rağmen, Mu'tezile, Zâhirî, Eş'âri, Mâturîdî ve Zeydî kelâmcılar ile târihçiler ve hadisçiler; hatta İmâmiyye ekolüne mensup olan bazı kelâmcılar bile Hişâm b. Hakem ve onun öncülüğünü yaptığı ekol ve öğrencilerinin hicrî üçüncü asrın öncesinde Mücessime'nin öncüleri oldukları husûsunda tam bir ittifak hâlindedirler.Belirtildiği üzre, Hişâm ve öğrencilerinde tecsîm izlerini görebilmek için aslında çok da uzağa bakmaya gerek yoktur. Onu sahiplenen İsnâaşeriyye Şîa'sına âit kaynaklarda ve başka kaynaklarda da bu izleri hiçbir tévîl ve red zahmetine girmeksizin görebiliriz. Aynı zamanda Hişâm'a nispet edilen bu görüşler, fırkaları anlatan eserlerde İmâmiyye'ye nispet edilen bir çok görüş ile de uyum içerisindedir. Elinizdeki çalışma, bu ekollerin görüşlerini, her ekolün Hişâm bin Hakem'in görüşlerine bakışını, onun görüşüyle nasıl uyum sağladıklarını ve bu görüşlerin tamamını karşılaştırıp inceleyerek tümevarımsal yöntem ile özet bir portre arz etmeye çalışmıştır. Bunun yanında,-eğer doğru bir neticeye ulaştı isem- Hişâm b. Hakem'e dâir araştırmacıların zihinlerinde oluşan sorulara cevap vermiş olmayı;-eğer yanlış bir neticeye ulaştı isem – yine araştırmacıların bizzat nakillere ulaşımını kolaylaştırarak doğru neticenin bulunmasına ve bu bağlamda yeni ufukların açılmasına hizmet edebilmeyi umuyorum.

AbstractThe opinions of the twelve Imam Shi'i theological school before the third century of Hicrî calendar, go under many controversial and debatable discussions between a lot of theological different schools since it's quite difficult to trace down their ideas and opinions to their own scholars and books since theological and philosophical discussions was something new and unprecedented to the scientific environment at that time.Add to all this, if the topic was about a theologian who was considered to be from those who ---- and had a lot of discussion over his opinions and thoughts inside the twelve Imam Shi'I theological school, let alone the other opposing schools.This thesis talks about the opinions of one of earliest and most famous theologian in the twelve Imam Shi'i thological school, Hisham Bin Al-Hakam, also, it presents in an induction and analytical method some theological notions which was attributed to him, moreover, it discusses how these attributions were dealt by the different theological schools whether they were twelve Imam Shi'i, Sunni, Ashari, maturidi, mutazilil schools, and it tires to present the arguments of every school and how each schools tried to prove it's own point.The twelve Imam Shi'i schools-no matter how they may differ on how they look at Hisham's opinions- trie to refute all the opinions of anthromorphisim which are attributed to him in may ways and methods: either by interpreding his sayings or weakening the narrations whether it was by weakening the chain of narrators or meaning that they narrated, or attributing the other arguments to greed or envy from the opposing scholars of Hisham, or considering that he repented and moved away from these opinions after he met his teacher` Jafar Al-Sâdık` or embracing the twelve Imam Shi'i school.On the other hand, the thesis shows how other opposed schools in spite of coming from different theological background -whether they on the way they picture and shape Hisham's thoughts and opinions considering him, his schools and way of thought and his students the main and early anthromorphists in the twelve Imam Shi'i school before the third century, and these school are agreeing with outward meaning of texts attributed to Hisham, without the need to force interpreding his opinions,This thesis is an attempt to answer many of the questions that are going inside the mind of scholars searching for Hisham's authentic opinions and thoughts, and it is an effort to make things easier for those who want to research in early twelve Imam Shi'i ideological and theological developments.