Osmanlı Devleti`nde şehbenderlik müessesesi

Abstract

ÖZET Akademik bir çalışma olarak şehbenderlik müessesesini seçmemizin en önemli nedeni bugüne değin yapılan çalışmalarda şehbenderliğin monografik olarak biç ele alınmamış olmasıdır. Amacımız, hariciye, iktisat ve teşkilat tarihlerine yönelik bu çalışmayla, Osmanlı tarihi hakkında yapılan çalışmalara bir yenisini eklemek ve yapılacak çalışmalara ışık tutmak. XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı Devleti Batı'mn üstünlüğünü bazı alanlarda kabul ederek ondan yararlanma yoluna gitmiştir. Bu doğrultuda Lale Devri (1718-1730) içinde ilk defa Avrupa'ya geçici elçiler göndererek kendi lehinde sonuçlar çıkarabilmek için Batı'yı ve gelişmekte olan yanlarını yakın takibe alarak diplomasi alanında yeni bir süreç başlatmıştır. Geçici elçilik faaliyetleriyle beraber Osmanlı Devleti, bir tayinle şehbenderlik çalışmalarını da başlatmıştır. Atılan bu adımlarla beraber hedef, bir dünya devleti olan Osmanlı Devleti'ni içinde bulunduğu çıkmazlardan, sorunlardan kurtarmak ve toparlanmayı sağlayacak çalışmaları ve fiilleri hayata geçirebilmektir. Ancak Lale Devri 'nde başlatılan bu çalışmaların devamı, Osmanlı Devleti geleneksel anlayışından ve bakış açısından henüz kurtulamadığı için getirilememiştir. Bu nedenle IH. Selim Dönemi'ne kadar diplomatik alanda yenilik çalışmalarına ara verilmiştir. HI. Selim, yenilikçi bir padişah olarak, XVIII. yüzyılın son on yılı içinde aldığı kararlarla diplomasi alanında sürekli diplomasiye geçişi sağlayarak Batılı ülkelerde sürekli elçilikler kurmuş ve ardından çeşitli devlet adamlarının telkin ve Osmanlı tüccarlarının isteğiyle Şehbenderlik faaliyetlerini başlatmış ve Osmanlı Tarihi'nde yeni bir dönemin mimarı olmuştur. HI. Selim'in diplomasi alanında şehbenderlikleri kurmasında XVIII. yüzyılın ikinci yansından itibaren İngiltere'de baş gösteren Sanayi Devrimi'nin sebep olduğu ekonomik hareketlilik ve bunun sonucu olarak gelişen ve Osmanlı üzerinde büyük bir ekonomik baskı oluşturan kapitalist sistemi göğüslemek ve zor durumda olan Osmanlı Devleti'ni bu gelişmelerin zararlarından korumak ve Osmanlı tüccarlarını uluslararası ticarete teşvik etmek gibi fikir ve düşüncelerin etken olduğunu söyleyebiliriz.Bu çalışmada ilk olarak yararlandığımız kaynaklar hakkında bilgi verme yanında araştırma esnasında incelediğimiz kaynaklarda karşılaştığımız problemleri kısaca ele aldık. Devamında ise konunun ana bölümlerine geçmeden Anadolu Türk Devletleri 'nden başlayarak ve Osmanlı'yı da içine alarak kısaca dış ticaret zihniyetlerine değinerek, XDC. yüzyılın başlarına değin şehbenderlik müessesesinin ortaya çıkışını geciktiren ve bu tarz bir kuruma ihtiyaç duyulmasını engelleyen faktörleri tespit etmeye çalıştık. Bu faktörleri, iaşe anlayışı yani devletlerin mal darlığına düşmeme düşüncesi, gelenekçilik yani üretim ve tüketimi belirli bir dengede tutma ve fiskalizm anlayışı yani hazinenin gelirlerini belirli bir seviyenin üstünde tutma çabası şeklinde özetleyebiliriz Üçüncü bölümde ise şehbenderlik müessesesinin tarihi seyir içinde, sıradan bir teşkilat iken yirmi üç ülkede iki yüzü aşkın kentte hizmet veren muazzam bir teşkilat haline gelişinden bahsettik. Ayrıca teşkilat ve çalışanlarla ilgili temel özelliklerinden bahsettik. Şehbenderlik kadrolarında Vazifeli ve Fahri olmak üzere şehbenderlerin temelde ikiye ayrıldığını ve kendi içinde ise Baş şehbender, Şehbender, Şehbender Vekili ve Kançılarya Memuru şeklinde dörde ayrıldığını belirttik. Başlangıçta şehbenderlik kadrolarında gayri müslimlerin hakimiyeti varken, II. Mahmud'un bürokratik alanda başlattığı reformlarla beraber çok uzun bir sürecin ardından XDC yüzyılın son çeyreğinden itibaren adım adım hakimiyet Müslümanlara geçmiştir. Bu değişimde reformların yanında Osmanlı coğrafyasının Türklerin yaşadığı yerleşim merkezlerine doğru küçülmesinin de rolü olduğunu söylemek mümkündür. Daha sonra teşkilatın bürokratik yapısına ve işleyişine değinerek, Osmanlı Devleti'ndeki değişim ve reform rüzgarlanyla beraber bürokratik ve işleyiş alanlarında yeniliklere vererek Osmanlı Devleti 'nin genel teşkilat sistemi içindeki konumunu belirlemeye çalıştık. Şehbenderlerin mesleğe girişleri, terfi ve atamaları, göreve başlamaları, görevden ayrılmaları, izin ve maaşlarıyla ilgili yasal düzenlemelerin belirgin bir şekilde yapılmasıyla, diğer taraftan şehbenderlerin teftişi, bir yargılama ve ceza sisteminin oluşturulması ve şehbenderliğin, hariciye teşkilatıiçersinde bir şubenin veya dairenin alt birimi iken zamanla ayrı bir şube müdürlüğü haline gelmesi, teşkilatın, Osmanlı Devleti'nin yozlaşmış yönetim sistemi içinde kurumsal ve bürokratik olarak geliştiğini ortaya koyan faktörlerdir. Sondan bir önceki bölümde ise başlangıçta genel bir tanımlamayla tüccarların ve devletin menfaatlerini korumakla görevlendirilmiş olan şehbenderlerin vazifelerini detaylı olarak ele alarak sorumluluk açısından fonksiyonel olarak ne kadar önemli bir kurum haline geldiğini ve devlete yaptıkları hizmetleri ortaya koymaya çalıştık. Çalışmamıza araştırmalar esnasında edindiğimiz bilgiler ışığında sonradan eklediğimiz son bölümde ise kısaca teşkilatın Türkiye Cumhuriyeti Dönemi 'ndeki sürecine yer verdik. Bu bölümde teşkilatın işleyişi, şehbenderlerin görevleri, devlet içindeki konumlarına kısaca değinerek teşkilatın Osmanlı Devleti 'ndeki kurumun devamı olup olmadığım tespit etmeye çalıştık. Ayrıca Osmanlı'nın son yıllarında şehbenderlik kavramının yerini resmiyette konsolosluğa bırakmadığım Cumhuriyet'in ilk yıllarına ait bilgiler sayesinde ortaya koyduk. Bir diğer husus da, milli bir devlet olan Türkiye Cumhuriyeti' nin şehbenderlerin tamamının Türkler arasından seçerek bu özelliğini teşkilata taşıdığını gördük. Sonuç olarak, zamanla çok büyük bir teşkilat haline gelen, Osmanlı Devleti'nin Batı ile olan münasebetlerini geliştirmesine katkı yapan, Osmanlı tüccarlarının ve vatandaşlarının dış dünyaya açılmalarında onlara yardımcı olan ve azda olsa Osmanlı Devleti'nin iktisadi hayatında kıpırdanmaya yol açan şehbenderlik teşkilatının önemi ve değeri Osmanlı Devleti'nin içinde bulunduğu sorunların bunalımların büyüklüğü nedeniyle pek anlaşılamamıştır. Ayrıca şehbenderleri, Batılı meslekdaşlan gibi Osmanlı'nın Batılı devletlere verdiği kapitülasyonlar yoluyla destekleyen bir sistem olmadığı için şehbenderlerin konsoloslar karşısında çok büyük işler başarması mümkün değildi. YÜKSEKÖĞRETİM KURULU

SUMMARY As an academic research the most important reason of choosing Şehbenderlik (Consulate) Organization is this subject as monographic hasn't been studied in making researches up till now. Our aim is by this research which is concerning organization of, economy of and foreign affairs of history, adds a knew one to making researches about the Ottaman history and lights the way for studings that will be made. After the Ottaman state accepted the supremacy of the West in some spaces in the first quater of the eighteenth, the state aimed to benifit from the West. At the Tulip age (1718-1730), first time the state sent its ambassadors temporarily to the capitals of European some countries began to follow the West and its developing sides. Thus, the state began a new process in the Ottoman diplomacy. At the same time, with the temporary embassy it was started şehbenderlik (consulate) activities by an appointment. With these taking steps, purpose of the state is to save and protect the Ottaman State from within its problems, crisises and blinds, also to implement workings and activities that will rectify and strengthen the state. However, for the Ottoman state didn't escape from the pressure of its traditional mind and perspective, initiated workings and activities at the Tulip age couldn't be pursued. For this reason, it's interrupted to reforms and renovations in diplomacy up till now the reign of IH. Selim. İÜ. Selim, as a reformist leader took decisions to pass into permanent diplomacy and sent permanent ambassadors into most of the European countries in the last ten years of the eigtheenth century. Furthermore, he initiated officially activities of şehbenderlik (consulate) by some statemens' inspirations, suggestions and demands of the Ottoman merchants in the beginning of the nineteenth century. With these decision he became architect of new one period. There were some reason in establishment of şehbnederliks (consulates) of IE. Selim. One of these reasons is the Industrial revolution which appeared in England in the second half of the eighteenth, caused an enonomic movementness. Another reason is to breast andstruggle the capitalist system which developed by the effect of this economic movementness, caused an big economic pressure on the Ottoman state. The third reason is to encourage the Ottoman merchants to international trade by means of şehbenderliks (consulate). In this studying firstly we gave information about the using sources in the research. While we giving information we mentioned meeting problems and mistakes in the sources. And then, before passing main parts of the subject, from the Anatolian Seljuks state to the Ottoman state, we explained shortly the policies of external trade. In this part especially, we fixed the factors that delayed appearing of şehbenderlik (consulate) or prevented the need of an organization like şehbenderlik (consulate) up till now the beginning of the XIXth. We can summerize this type; firstly, provisionism that is thought of providing of necessary and sufficient product, to measure and prevent scarcity of product in internal market, secondly, conservatism that is to establish a balance between production and consumption and finally, it's fiscalism to increase incomes of treasure of the state and keep in a definite level the incomes. These policies prevented inreasing of commercial relations, they especially limited export apart from that they encoraged import. In third part of the studying we mentioned history of the Şehbenderlik{Consıı/2&G)md. its development. In the beginning, it was an ordinary organization but, it became a grand organization which began to serve approximatly in two hundreds thirty cities and in twenty three countries at the beginning of the XXth. In basic, the Şehbenders (Consuls) seperates into two groups; official and honorary. The official and honorary consuls seperates into four classes; Baş şehbender (General consul), Şehbender (Consul), Şehbender vekili (Vice consul) and Kançılarya memuru (Officer of secretarial work).The non-muslims became sovereign bureaucraticly to the organization up till now in the last quater of the eighteenth century, after this period, the muslims obtained step by step control of the organization. There were the roles of two things in this alternation; the reforms ofn.Mahmud in bureaucracy and reducing of the geography of the Ottoman state into side of the lands that the Turks lived on besides. In fourth part of the studying we mentioned the bureaucratic structure of and working order of the şehbenderlik (consulate) organization. With the wind of the alternation and of the renovation in the Ottoman state we tried to fix changings, renovations and developments in the bureaucratic structure of and working order of the şehbenderlik (consulate) organization. Morever, we can say that there are many reasons which shows developing of the organization within degenerated administration of the state, it had necessary regulations, arangements and laws; introduction to officer of şehbenders (consuls), their appointmens and promotions, starting to office, leaving from office and to be dismissed from office, their permits and salaries, their inspection, a definite system of judgement and penalty, and also while it was a unit of departmenrts of the foreign ministery, it became a seperate nad private department under the administration of the foreign ministery We mentioned duties of the şehbenders in fifth part and finally, we examined the years of the organization in Turkish Republic.