19. Yüzyılda Darende Kazası`nın fiziki, idari ve sosyo-ekonomik yapısı

Abstract

ÖZET Toplumsal yaşamın insan etkinliklerinden müteşekkil olduğunu biliyoruz. İnsan etkinliklerinin bütün alanlarına bakıldığında, toplumun yapısal çözümlemelerinin, tarihsel süreç içerisindeki değişim grafiğinin bilinmesine bağlı olduğu görülecektir. Bu noktadan hareketle temel amacımızı; Osmanlı Devleti'nin yıkılma sürecinde toplum bünyesinde temelde meydana gelen sapmaların düzeltilmesi ve kültürel bütünlüğün sağlanması çabasına katkıda bulunmak olarak ifade edebiliriz. Akademik bir çalışma olarak ele aldığımız `XTX. Yüzyılda Darende Kazası'nın Fiziki, İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapısı` adlı tezin seçilmesinde, Osmanlı Tarihi ile ilgili araştırmalar içerisinde kaza statüsünde monografık bir çalışmanın yapılmamış olması, küçük şehir ya da yerleşim yerlerinin ikinci plana atılması etkili olmuştur. Aynı zamanda doğu, güney ve orta Anadolu kavşağında yer alan Darende'nin idarî, fizikî ve sosyo-ekonomik yapısının incelenmeye değer bir yer olduğuna inancımızdır. Konu ele alınırken, tarih araştırmalarında önemli olan Osmanlı arşiv vesikaları kaynak alınmıştır. Tapu Tahrir Defterleri, Temettüat Defterleri, Cizye Defterleri, Nüfus Yoklama Defterleri, Ahkâm Defterleri, Şeriyye Sicilleri, Salnameler ve diğer arşiv kaynakları kullanılmıştır. Kaynaklar ele alındıktan sonra birinci bölümde Darende Kazası'nın siyasi tarihine genel bir bakışla tarihi süreçteki yeri anlatılmıştır. İkinci bölümde Darende Kazası'nın yerleşimi ele alınarak fızîkî görüntüsü verilmiştir. Kazanın konumu, çevresindeki kaleler, Mahalleler, nahiye, köy ve mezralar ayrı ayrı ele alınarak ayrıntılı bilgiler verilmiş, plan ve haritalarla desteklenmiştir. Aynı zamanda ikinci bölüm içerisinde, dini ve sosyal yapılar incelenmiştir. Cami ve mescitler, tekke ve zaviyeler, eğitim kurumlan (külliye, mektep ve medrese, kütüphane), hamamlar, zanaat ve ticaret yerleri ve geleneksel evler ve bölgesel mimari özellikleri ele alınmıştır. Üçüncü bölümde; Kazanın idari yapısı ve nüfusu ele alınmıştır. Kazanın idari statüsü ve idare tarihine ilişkin tespitler verildikten sonra idarî coğrafyası ele alınarak merkezi yönetim nezdinde önemi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Tanzimat öncesi ve Tanzimat sonrası kaza yönetimi ele alınarak Darende Kazası'ndaki yönetim değişimi süreci ortaya konulmuştur. Darende Kazası'nda Tanzimat'ın uygulanmasının daha anlaşılır olması için ayrı bir başlıkta ele alınmıştır. Nahiye yönetimi ve Kazaya bağlı nahiyelerdeki değişim ele alındıktan sonra muhtarlıkların kuruluşu ve yönetim fonksiyonu ele alınmıştır.Üçüncü bölümde, Kazanın toplam nüfusu incelenerek, elde edilen veriler ışığında XVI. yüzyıldan günümüze kadar, nüfus değişimi verilmeye çalışılmıştır. Canlı bir ticari yol üzerinde bulunan Darende kazasında nüfus hareketleri ayrı bir başlıkta ele alınmıştır. Dördüncü bölümde ise; Darende'de ticaret hayatı ve Darendeli tüccarların ticaret yaptıkları merkezler ele alınmıştır. Özellikle bu bölümde verilen bilgiler, Darendelilerin ticaret konusundaki şöhretlerinin günümüze kadar söylenegelmesinin haklılığını destekler mahiyettedir. Son olarak sosyal tabakalaşma ve iktisadi hayat ele alınmıştır. Hane reislerince temsil edilen meslekler ele alındıktan sonra, kaza merkezinde sosyal tabakalaşma ve hane reislerinin mesleklerine göre dağılımı ele alınmıştır. Köylerde sosyal tabakalaşma ve hane reislerinin mesleklerine göre dağılımı, Gayr-i müslümlerde sosyal tabakalaşma ve hane reislerinin mesleklerine göre dağılımı ayrı başlıklarda ele alınarak müslüm ve gayr-i müslümlerin, meslekleri ve kazançları açısından kıyaslama imkanı elde edilmeye çalışılmıştır. Çeşitli meslek gruplarınca elde edilen gelirlerin kaynaklan itibariyle dağılımı ve haneler arası gelir dağılımı incelendikten sonra vergileme ve vergi yükü ele alınmıştır. İlk çağlardan bu yana yerleşim yeri olan Darende'nin Osmanlı sınırlan içerisinde küçük bir yer olmasına nazaran Osmanlı idari mekanizması, şehir yapısı, sosyal ve iktisadi hayatıyla ilgili önemli bilgiler vermektedir. Bu bağlamda çalışmamızın faydalı neticeler vermesini umuyoruz.

SUMMARY We know that social life is comprised of human activities. When we look at all areas of human activities, we can see that the society's structural analyses are connected with the knowledge of the graphic of transition throughout history. Accordingly, we can express our basic purpose as a contribution to the effort to correct the deviations in the social body that took place during the disintegration period of the Ottoman State and to ensure cultural integrity. The lack of a monographic study on the provincial subdivision (kaza) status and the omission of small towns or settlements in Ottoman History related studies were effective in selecting the thesis, `The Physical, Administrative and Socioeconomic Structure of the Darende Subdivision in the 19th Century`. Moreover, this thesis is based on our belief that Darende, with its location on the crossroads between south and central Anatolia, deserves to be examined as to its administrative, physical and socioeconomic structure. The Ottoman archive documents that are of significance in historical research were referenced in examining the topic. Title Deed Registration Books, Temettüat (Dividends) Books, Jizyah (non-Muslim poll tax) Books, Population Count Books, Ahkam (Statutory) Books, Sheriyyah Books, Yearbooks and other archive resources were used. After evaluating the references, in the first part an overview of the Darende Subdivision's general history is presented with a recounting of its place throughout history. In the -second part, the location and physical overview of the Darende Subdivision are presented. The Subdivision's position, nearby castles, quarters, sub-districts (nahiyah), villages, and hamlets are addressed separately, and detailed information is given supported with plans and maps. Moreover, the second `part also includes a review of religious and social structures. Mosques and masjids, tekkes and zaviyahs (dervish lodges), education institutions (kulliyah, school and madrasah, library), baths, artisan and trade site as well as traditional houses and regional architectural characteristics are discussed. The third part discusses the administrative structure and the population of the Darende Subdivision. After providing information on the administrative status and administrative history of the Subdivision, its significance from the perspective of the centraladministration is illustrated on the basis of its administrative geography. Subdivision administration before and after the Tanzimat (Ottoman political reforms of 1839) is discussed to illustrate the administrative transition process in the Darende Subdivision. A separate heading is provided in order to explain by example the implementation of the 1839 Tanzimat reforms in Darende Subdivision. After discussing sub-district {nahiyah) administration and transformation in the Subdivision's sub-districts, the establishment and administrative function of the mukhtar (local governor) are evaluated. The third part also examines the Subdivision's aggregate population, attempting to reflect population change as of the 16th century up to date. A separate heading is provided for the population movements in the Darende Subdivision that is located on a lively route..- _ The fourth part discusses commercial life in Darende and the trade centers of the tradesmen of Darende. Information provided in this part supports the still surviving reputation of the Darende people as tradesmen. Finally, social stratification and economic life are reviewed. After discussing the professions represented by house leaders, the social stratification and profession-wise breakdown of house leaders are reviewed. Separate headings are provided for social stratification and the breakdown of house leaders in terms of profession, and an attempt is made to compare Muslims and non-Muslims in respect of professions and income. Taxation and tax liability are evaluated after reviewing breakdown of income by various profession groups on the basis of resources and breakdown of income between houses. *- Inhabited since the ancient times, Darende, despite its small location in the entire Ottoman Empire, gives significant information on the Ottoman administrative mechanism, city structure, social and economic life. In this context, we hope that our stud will provide serviceable ends.