Mehmed Hafîd ed-Dürerü`l-Müntehabâtü`l-Mensûre fî-Islâhi`l-Galatâti`l-Meşhûre (İnceleme-transkripsiyonlu metin)

Abstract

`Galat` Arapça bir kelime olup sözlük anlamı; yanlış kelime, kurala uymayan söz ve tamlamadır. Başta Arapça ve Farsça olmak üzere farklı dillerden Türkçeye girip şekil ve anlam değişikliğine uğrayan kelimeler için terim olarak galat tabiri kullanılır. Türkçedeki galat kelimeleri açıklamak amacıyla XV. asırdan itibaren eserler kaleme alınmaya başlamıştır. Bu konuda Türk dilinde yazılan ilk eser Şeyhülislam Kemalpaşazadeˈnin et-Tenbîh alâ-Galatiˈl-Câhil veˈn-Nebîh'idir. Galat konusunda Türkçe telif edilen on sekiz eser tespit edilmiştir. Bunlar içerisinde en önemlisi XVIII. asır müelliflerinden Mehmed Hafîd Efendi'nin yazdığı Ed-Dürerü'l-Müntehabâtü'l-Mensûre fî Islâhiˈl-Galatâti'l-Meşhûre isimli eseridir.Mehmed Hafîd Efendi XVIII. asrın ikinci yarısında yetişmiş Osmanlı âlim ve kazaskerlerindendir. İstanbul'da doğmuştur. Doğum yılı belli değildir. Babası, Şeyhülislam Mustafa Âşir Efendi, annesi ise Şehiye Kadın'dır. İlmiye sınıfına mensup bir aileden geldiği için iyi bir medrese öğrenimi görür. Çeşitli yerlerde müderrislik ve kadılık yaptıktan sonra İstanbul kadısı olur. Sultan III. Selim'in tahttan indirilmesindeki faaliyetlerinden dolayı yeni padişah Sultan IV. Mustafa tarafından Anadolu kazaskerliğine getirilir. Hafîd Efendi sekiz ay kadar bu görevi yürüttükten sonra Sultan II. Mahmut döneminde 11 Rebiülevvel 1223 / 7 Mayıs 1808ˈde azledilir. Sultan III. Selim'in azledilmesindeki rolü sebebiyle 9 Recep 1223 / 31 Ağustos 1808ˈde Kastamonuˈya sürülür. Altı ay kadar süren sürgün hayatından sonra affedilip İstanbul'a döner. İki yıl sonra 1226 / 1811ˈde terfi ederek Rumeli kazaskerliğine getirilir. Kısa bir müddet sonra vazifede iken 5 Zilhicce 1226 / 21 Aralık 1811ˈde vefat eder. Velut bir müellif olan Mehmed Hafîd Efendi bir kısmı Türkçe, bir kısmı Arapça edebî-dinî dokuz eser kaleme almıştır. Bu eserler sırasıyla şunlardır: Kitâbün Câmiʿun fiˈl-Hilâfe, Mehâhü'l-Miyâh, Ed-Dürerü'l-Müntehabâtü'l-Mensûre fî-Islâhiˈl-Galatâti'l-Meşhûre, Sefînetüˈl-Vüzerâ, Divan-ı Hafîd, Müntehaˈl-Kelâm fî Âyâtiˈl-Ahkâm, Hadîs-i Erbaʿîn, Hâşiye-i Hayâlî-i Torun Efendi (Teftâzânîˈnin Akâidüˈn-Nesefiyye şerhine Hayâlîˈnin yazdığı hâşiyenin hâşiyesi), Terceme-i Sî Fasl.Farklı konularda verdiği eserlerle dikkati çeken Mehmed Hafîd'in en mühim eseri Ed-Dürerü'l-Müntehabâtü'l-Mensûre fî-Islâhiˈl-Galatâti'l-Meşhûre'dir. Bir galat sözlüğü olan bu eser 1123 madde içermektedir. Hem hacim hem muhteva açısından önemli bir sözlüktür. Bir galat sözlüğü olmasına rağmen bazı maddelerde `istitrad`, `fâide`, `hikâye`, `menkabe` vb. alt başlıklar açılarak bazen konuyla ilgili bazen ilgisiz uzun uzun malumat verilir. Bazen bir kitap hacmine ulaşan bu bölümler başka bir eserde bulunmayan tarihî, dinî, içtimai, folklorik ve mitolojik bilgiler ihtiva etmektedir. Eser, bu özelliğiyle Türk kültür ve edebiyatı açısından vazgeçilmez bir kaynaktır. Ed-Dürerü'l-Müntehabâtü'l-Mensûre'de kısa, veciz ve özlü bir anlatım yolu takip edilmiştir. Yer yer Arapça ve Farsça tamlamalarla yüklü ağır ve külfetli bir dil kullanılmışsa da eserin bütününe orta nesir diyebileceğimiz bir ilim dili hakimdir. Bazı yerlerde nükteli anlatım denilebilecek bir dil tercih edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Galat, Sözlük, Mehmed Hafîd, Ed-Dürerü'l-Müntehabâtü'l-Mensûre.

Galat is an Arabic word, and its dictionary meaning is wrong word, or a phrase or saying that does not meet rules. Galat is a term used for the words that were transferred into Turkish from different languages, primarily Arabic and Persian, and then underwent a change in their forms and meanings. Since 15th century there have been studies to explain the galat words in Turkish. The first Turkish literary work on this issue is et-Tenbîh alâ-Galatiˈl-Câhil veˈn-Nebîh by Seyhülislam Kemalpaşazade. Eighteen studies in Turkish on Galat have been identified. The most important among these is Ed-Dürerü'l-Müntehabâtü'l-Mensûre fî Islâhiˈl-Galatâti'l-Meşhûre by 18th century author Mehmed Hafîd Efendi.Mehmed Hafîd Efendi was an Ottoman scholar and kazasker (chief military judge) raised in the second half of 18th century. He was born in Istanbul, and his birth year is unknown. His father was Şeyhülislam Mustafa Âşir Efendi, and his mother was Şehiye Kadın. As a member of a family from the ilmiye (highly educated ruling) class, he received a good madrasah education. After serving as müderris (faculty member) and kadı (judge) at various locations, he became Istanbul kadısı. Because of his involvement in the dethroning of Sultan Selim III, he was appointed as the Anadolu Kazaskeri by the successor Sultan Mustafa IV. After serving in this position for about eight months, Hafîd Efendi was relieved of this duty by Sultan Mahmud II on 11 Rebiülevvel 1223 / 7 May 1808. He was sent to exile to Kastamonu on 9 Recep 1223 / 31 August 1808 because of his involvement in the dethroning of Sultan Selim III. He was forgiven after a six-month exile life, and returned to Istanbul. Two years later, in 1226 / 1811, he was promoted to Rumeli Kazaskeri position. After a short while, on 5 Zilhicce 1226 / 21 December 1811, he passed away while on duty.As a productive author, Mehmed Hafîd Efendi wrote a total of nine literary, religious works, some Arabic and some Turkish. His books are as follows: Kitâbün Câmiʿun fiˈl-Hilâfe, Mehâhü'l-Miyâh, Ed-Dürerü'l-Müntehabâtü'l-Mensûre fî-Islâhiˈl-Galatâti'l-Meşhûre, Sefînetüˈl-Vüzerâ, Divan-ı Hafîd, Müntehaˈl-Kelâm fî Âyâtiˈl-Ahkâm, Hadîs-i Erbaʿîn, Hâşiye-i Hayâlî-i Torun Efendi (Teftâzânîˈnin Akâidüˈn-Nesefiyye şerhine Hayâlîˈnin yazdığı hâşiyenin hâşiyesi), Terceme-i Sî Fasl.As an author writing on various topics, Mehmed Hafîd's most important work is Ed-Dürerü'l-Müntehabâtü'l-Mensûre fî-Islâhiˈl-Galatâti'l-Meşhûre. This work, a Galat dictionary, contains 1123 articles. This is an important dictionary both in terms of volume and content. Even though it is a galat dictionary, in some articles it opens up subtitles as `istitrad`, `fâide`, `hikâye`, `menkabe`, etc. and provides lengthy information, sometime related and sometimes unrelated to the topic. These sometimes book-length subsections provide historical, religious, social, folkloric, and mythological information that are otherwise not found in other sources. This renders the work as an indispensable source for the Turkish culture and literature. Ed-Dürerü'l-Müntehabâtü'l-Mensûre follows a short, concise, and succinct exposition. Even though there are parts loaded with Arabic and Persian phrases and a heavy language, we can say that the overall work uses an average level scholarly language. At places a humorous exposition is used.Keywords: Galat, Dictionary, Mehmed Hafîd, Ed-Dürerü'l-Müntehabâtü'l-Mensûre.