18. yüzyılda Osmanlı Devleti`nde medrese teşkilatı

Abstract

Osmanlı tarihinde medrese, eğitim hayatının merkezinde yer almış, toplumsal hayatta meydana gelen tüm değişimlerden etkilenmiş veya değişime etki etmiştir. Bu nedenle devleti ve toplumu doğru bir şekilde anlama noktasında medrese teşkilatının ayrıntılı bir şekilde incelenmesi gerekmektedir. Bu amaçla çalışmanın ana konusunu, Osmanlı medreselerinin 18. yüzyıldaki işleyişi, idari, akademik, öğrenim ve hizmetli kadrosunun değerlendirilmesi oluşturmaktadır.Medreseler, Osmanlı eğitim hayatında sıbyan mekteblerinden sonra talebelerin öğrenimlerini sürdürdükleri orta öğretim ve yükseköğretim kurumlarıdır. İslam dünyasında medrese teşkilatının kuruluş ve gelişmesinde Büyük Selçuklu Devleti'nin büyük payı olmakla birlikte Osmanlı Devleti döneminde medreselerin en yüksek seviyeye ulaştığı bir gerçektir. Bu çalışmada Osmanlı eğitim tarihinin medreselerle ilgili kısmı zaman olarak 18. yüzyıl ile sınırlandırılmıştır.18. yüzyıl Osmanlı Devleti'nin tüm kurumlarıyla Batı karşısında gerilediği bir dönem olmuş, bu gerileme medreslere de yansımıştır. Medreseler bu dönemde, aynı zamanda Batı karşısında devletin gerilemesinin bir sebebi olarak da karşımıza çıkmaktadır. 18.yüzyılda Osmanlı medreseleri, klasik dönemden farklı olarak on iki dereceye ayrılmıştır. Bunlar aşağıdan yukarıya, İbtidâ-i Hâric, Hareket-i Hâric, İbtidâ-i Dâhil, Hareket-i Dâhil, Mûsile-i Sahn, Sahn-ı Seman, İbtida-i Altmışlı, Hareket-i Altmışlı, Mûsile-i Süleymâniye, Hamise-i Süleymâniye, Süleymâniye ve Dâru'l- Hadis-i Süleymâniye Medreseleridir. Bu medreselerin dışında Dârülkurrâ, Dârülhadis ve Dârültıp medreseleri Kur'an, Hadis ve tıp eğitimi veren ihtisas medreseleridir.Osmanlı medreselerinde klasik dönemde okutulan derslerin, 18. yüzyılda da okutulduğu görülmekte ve bu dönemde medreselerdeki gerilemenin ders programıyla doğrudan ilgili olmadığı anlaşılmaktadır. 18. yüzyılda mütevellilerin vazifelerini suistimal ettiğine dair pek çok örneğe rastlanması medreselerin idari alanda da gerilediğini göstermektedir. Vakıfların çoğaldığı 18. yüzyılda icâreteyn uygulaması dolayısıyla muameleler çok karmaşık şekiller almış, mütevelli ve câbîlerin isimleri birçok yolsuzluğa karışmıştır. Bu dönemde, Osmanlı coğrafyasında vakıfların işlerliğini yitirdiği, ırsî eğitici ve öğretici küçük gruplar oluşturularak eğitim hayatını olumsuz yönde etkilediği görülmektedir.18. yüzyılda medreselerin gerilemesinin diğer sebepleri müderrisliklerin rüşvet ile lâyık olmayanlara verilmesi, buna bağlı olarak mülâzemet sisteminin bozulması, bilimsel üretimin durması ve teftiş hususundaki yetersizliklerdir. Çalışmanın birinci bölümünde, medreselerin kuruluşundaki amaç ve ilkeler değerlendirildikten sonra medreselerin tasnifi yapılarak medrese dereceleri incelenmiştir. İkinci bölümde medreselerde yürütülen eğitim öğretim faaliyetleri incelenerek, eğitim- öğretim faaliyetleri, medreselerde verilen dersler ve eğitim öğretim metot ve teknikleri ele alınıp ayrıca takip edilen ölçme değerlendirme yöntemleri incelenmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümünde medreselerin idari ve hizmetli kadrosu hakkında bilgi verilmiştir. Dördüncü bölümde ise eğitim kadrosu tanıtılarak, bu kadroyu oluşturan akademisyen ve öğrencilerin durumu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Son bölümde medreselerin gerilemesi ve medreseleri ıslah çalışmaları ele alınmıştır.

In Ottoman history, madrasah had been in the center of educational life and had had an effect on or had been affected by all changes in social life. Therefore, it is necessary to investigate the madrasah organization in detail in order to understand the state and society accurately. Within this framework, the function and the administrative, academic, teaching and servant staff of 18th century Ottoman madrasahs are the scope of this study. Madrasahs are the secondary and higher education schools where the students pursue their education after primary schools in Ottoman educational system. Great Seljuk Empire played a vital role in the foundation and development of madrasah organization in Islamic world. However, it reached its peak level during Ottoman period. In this study, the part of madrasah in Ottoman education history was limited by 18th century. 18th century is the period when the all institutions of Ottoman Empire fell behind the West, and this fall reflected also on madrasahs. Madrasahs were also considered as the reason why Ottoman Empire fell behind the West in this period. Ottoman madrasahs of 18th century were divided into 12 levels different from the classical period. These following were the levels top-down; İbtidâ-i Hâric, Hareket-i Hâric, İbtidâ-i Dâhil, Hareket-i Dâhil, Mûsile-i Sahn, Sahn-ı Seman, İbtida-i Altmışlı, Hareket-i Altmışlı, Mûsile-i Süleymâniye, Hamise-i Süleymâniye, Süleymâniye and Dâru'l- Hadis-i Süleymâniye. Apart from these madrasahs, Dârülkurrâ, Dârülhadis and Dârültıp were the specialized madrasahs on Koran, Hadith and medicine, respectively. The courses in classical period Ottoman madrasahs are seen to be taught also in 18th century. Therefore, it can be said that the decline in this period wasn't directly related to the curriculum. However, the high number of misconducts by administers in 18th century shows that the madrasahs degraded in terms of administration. With the `icâreteyn` system and evolvement of waqfs in 18th century, the procedures had become complicated, and administers and tax collectors of waqfs had been involved in corruption. It is seen that waqfs lost their function and affected the educational life adversely by forming hereditary teaching and learning groups in this period. Other reasons behind the decline of 18th century madrasahs were appointment of unworthy mudarris through bribing, deterioration of mülâzemet system, the halt of scientific production and inadequacies in inspection. In the first part of the study, the goals and principles of the madrasahs during their foundation will be assessed and classified, and the levels of madrasahs will be investigated. In the second part, educational activities will be examined, and teaching activities, the courses in the madrasahs, teaching methods and techniques, and assessment and evaluation methods will be investigated. In the third part of the study, some information about the administrative and servant staff of the madrasahs will be provided. In the fourth part, the education staff will be introduced, and the status of academicians and students will be revealed. In the last part, the decompression of madrasahs and rehabilitation studies of madrasahs are discussed.