Ankara mescitlerinde kalem işi süslemeler (XIV-XV. yüzyıl)

Abstract

ÖZET Kalem işi denilen süsleme tekniği çeşitli malzemeler üzerine uygulanmaktadır. Bunlardan birisi de ahşap malzemedir. Türkler ahşap malzemeyi çok eski devirlerden itibaren kullanmışlardır. Ahşabın üzerine boyalı süsleme ve resimler Uygurlar devrinde görülür. İslamiyetin kabulünden sonra ahşap destek ve tavanlı camiler yapılmıştır. Bu gelenek Anadolu'da da sürdürülmüştür. Anadolu Selçuklu devrinden Afyon Ulu Camii, Sivrihisar Ulu Camii ve Çarşamba Gökçe Camii gibi yapılarda ahşap üzerine kalem işi süslemeler uygulanmıştır. Bu gelenek Beylikler devrinde de karşımıza çıkar. Araştırmamıza konu olan Ankara'daki XIV.-XV. yüzyıl cami ve mescitlerinin çoğu ahşap tavanlıdır. Ama bunlardan sadece Örtmeli Mescit, Poyracı Mescidi, Eyüp Mescidi, Geneği Mescidi ve Sabuni Mescidi'ndeki kalem işleri bugüne ulaşabilmiştir. Bunlara benzeyen Kurtuluş Mescidi yıkılmıştır. Hacı İvaz Mescidi'nde ise sadece tavan çıtalarında kalem işleri kalmıştır. Araştırma sırasında XIV. -XV. yüzyıl Ankara mescitlerinin tümü tek tek incelenmiştir. Bunlardan kalem işi süslemeleri bulunanlar kataloga alınmıştır. Yapılar üzerindeki süslemelerin ayrıntılı fotoğrafları çekilmiş ve süslemelerin çizimleri yapılmıştır. Konuyla ilgili bütün kaynaklardan yararlanılmaya çalışılmıştır. Araştırmada elde edilen verilere göre; XIV. -XV. yüzyıl Ankara Mescitlerindeki ahşap üzerine kalem işi süslemelerde, motifler bir tür şablon kullanılarak yapılmıştır. Kırmızı, mavi, san, yeşil, kahverengi, siyah, beyaz ve bunların tonları kullanılmıştır. Motif ve kompozisyonlar, geometrik ve bitkisel olmak üzere iki grupta toplanmaktadır. Geometrik motifler, daha çok Örtmeli Mescidi (XlV.yy)'nde görülmektedir. XIV. yüzyıldan Örtmeli ve Poyracı 'da rûmî ve palmetli bitkisel motifler ağırlıktadır. XIV.yüzyıl sonu ve XV.yüzyıl başlarına tarihlenen Eyüp, Geneği ve Sabuni mescitlerinde rûmî ve hatayîli kompozisyonlar egemendir. Geometrik unsurlar bitkisel kompozisyonlarla kaynaşmıştır.İncelediğimiz XIV. -XV. yüzyıl Ankara mescitlerinde daha önce Selçuklu ve Beylikler devrine ait örneklerde karşımıza çıkmayan ve sadece Ankara örneklerine özgü tavanda kirişler arasında yer alan ahşap çıtalar mevcuttur. Bunların üzerlerinde de basit kıvrık dal kompozisyonlu kalem işi süslemeler görülmektedir.

ABSTRACT The ornamentation technigue called hand drawn work is aplied on different material One is the wooden material. Turks have used wooden material since the old ages. Painted ornaments and drawings were present in Uygur epoch. After Turks embraced Islam, some mosgues with wooden prop and ceilings were built. This custom was followed in Anatolia as well. In Anatolian Seljuk Period, some hand drawn ornaments were made on wood in the constructions such as Afyon Ulu Mosgue, Sivrihisar Mosgue and Çarşamba Gökçe Mosgue. We also see this custom in the age of Emirates. 14th and 15th century mosgues and masjids in Ankara, which are the subject of the study, are mostly with wooden ceilings However, among these only thehand drawn works of Örtmeli Masjid, Poyracı Masjid, Eyüp Masjid Geneği Masjid and Sabuni Masjid could survive to our time. Kurtuluş Masjid, which is similar to those, has been colapsed. As for Hacı İvaz Masjid, little hand drawn remains on the ceiling laths. In the process of this study, the 14th and 15th century masjids in Ankara have been examinad one by one. Those with the hand drawn works are included in the catalogue. The photographs of ornaments on the constructions have been taken and drawings of these ornaments have been made.And we also tried to make use of all the materials on the subject. In the ligt of the research data, the motifs used in the hand drawn work in the 14th and 15th century Ankara masjids were made by using a kind of template. Red, blue, yellow, green, brown, black, white and and the tints of these colors were used. Motif and compositions include two groups, geometrical and vegetal. Geometrical motifs are mostly seen in Örtmeli Masjid (14th C.). In Örtmeli and Poyracı built in the 14th century, vegetal motifs with rumi and palmet are dominant. In Eyüp, Geneği, and Sabuni Masjids, which date back to the and of the 14th and the beginning of the 15r centures, the compositions with rumi and hatayi are dominant. Geometrical elements combine with the vegetal compositions. In the examined 14th and 15th century Ankara masjids there are wooden laths between the raffers on the ceiling, this is the peculiar to Ankara constructions and cannot be seen in any other construction built in the of Seljuks and Emirates. Some hand drawn works with simple curled bough composition can be seen on these laths.