Körfez ilçe merkezinde (Kocaeli) sanayileşme sürecinde kentleşme

Abstract

ÖZET Ülkemiz kırdan kente kitlesel göç olgusu ve beraberinde gelen kentleşme sürecini hızla tamamlamaktadır. Sanayileşme kaynaklı olarak başlayan demografik süreç tamamlanmak üzeredir. Kentler oluşturulurken yapılması gereken sosyal ve kurumsal düzenlemeler geciktirilmektedir. Ülke genelindeki kentleşme sorunlarının yerel yansıması Körfez ilçesinde görülmektedir. Körfez ilçesi, Marmara bölgesinde Kocaeli iline bağlı bir ilçedir. Üçe Kocaeli yarımadasında, güneyden izmit Körfezi, batıdan Gebze ilçesi, kuzeyden İstanbul ili Şile ilçesi ve doğudan Derince ilçesi ile sınırlandırılmıştır. 356 km2 yüzölçümüne sahip ilçenin 60 km2' si belediye sınırları içinde kalmaktadır. Günümüzde yoğun bir nüfusa sahip olan ilçe mekansal özelliklerinden dolayı her dönemde yerleşim yeri olarak benimsenmiştir. Sahada yerleşme tarihinin eskiye dayanması nedeniyle insan- mekan etkileşiminin de tarih öncesinde başladığı kabul edilmektedir. Çalışma sahası sanayileşme sürecinde kentleşme kapsamında ilçe merkezi ile sınırlı tutulmuştur. Belediye sının doğuda Derince, batıda Kirazlıyalı beldesi, kuzeyde Belenköy, güneyde îzmit Körfezi esas alınarak çizilmiştir. Körfez ilçe merkezinde 11 mahalle ve depremden sonra yerleşime açılmış fakat mahalle statüsü verilmemiş İlimtepe mevkii bulunmaktadır. Üçe merkezinde 2000 Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına göre toplam nüfus 81.938'dir. 1940 yılında 1111 olan nüfusla, 2000 yılı verileri karşılaştırıldığında hızlı nüfus artışı görülmektedir. Üçe sanayileşme ile her bölgeden göç yoluyla nüfus çekmekle beraber kır nüfusunu da merkeze toplamaktadır. Kentin DÎE 2000 yılı sonuçlarına göre %o25,97 yıllık nüfus artışı ve km2 'ye 296 kişiyle yoğun nüfus baskısı altında olduğu anlaşılmaktadır.Çalışmada öncelikle ilçe merkezi ve yakın çevresinin fiziki coğrafya özellikleri anlatılmaktadır. Jeolojik ve jeomorfolojik özellikler başlığı altında sahanın zemin özellikleri, morfolojik yapısı ve toprak özellikleri anlatılmaktadır. Körfez ilçesinin yerleşme tarihçesi anlatıldıktan sonra Türkiye'de kentleşme özellikleri kapsamında ilçenin sanayileşmesi ve kentleşmesi verilmektedir. Aşırı nüfus artışının ortaya koyduğu çevresel sorunlar, çözümler kapsamında alternatif yerleşim alam ilimtepe değerlendirilmektedir. Yeni yerleşim sahaları açılma sürecini hızlandıran 17 Ağustos 1999 Marmara depremi ve ilçe merkezine olan etkileri ayrı bir başlık altında ele alınmıştır. Merkeze bağlı bir köy yerleşmesini büyük bir ilçe statüsüne taşıyan sanayileşme ve demografik süreç birbiriyle bağlantılı olarak incelenmektedir. 1950'lerden itibaren ivme kazanan sanayileşme-kentleşme olgusunun ilk geliştiği saha İstanbul- Kocaeli aksı olmuştur, maşım, sermaye, pazar, su temini gibi avantajların topografik uygunlukla birleşmesi sonucu Körfez ilçesi imalat sanayinde bölgede ön plana geçmiştir, ilçenin adeta bir endüstri merkezi haline gelişi sektörel dağılımda değişiklik yaptığı gibi çarpık kentleşme ile fiziki mekansal yapıda da tahripler meydana gelmiştir. Ekonomik gelişmişlikle kent statüsü taşımasına rağmen yaşanılan yer özellikleri ile toplumsal ihtiyaçlara cevap verememektedir. Sahada petrol rafineri tesisleri ve fabrika alanlarıyla yan yana bulunan yerleşim mahallerinde bulunan insanlar kendilerini kente ait görmemektedir. Hızlı nüfus artışı ile mahalleler üretime endeksli olarak adeta kendiliğinden oluşmaktadır. Araştırmada, 17 Ağustos 1999 Marmara depremi çıkış noktasını oluşturmaktadır. Depremle sahadaki risk insanlara bir kez daha hatırlatılmış ve kentin taşınma gerekçesi ağır şekilde belirtilmiştir. İlçe merkezinde geçmişten günümüze yerleşim özellikleri incelendiğinde topografyanın sadeliğinden ve tarıma uygunluktan dolayı 0-50 m'lerin yoğun olarak nüfuslandığı görülmektedir. Günümüzde de aynı yönde devam eden kent gelişimi bir yandan verimli arazileri yok ederken, olası bir depremden doğacak zararı da arttırmaktadır.

Ill ABSTRACT Our country is rapidly completing the phenomenon of migration from rural to urban areas and the following urbanization process. The demographical process which originated from industrialization is about to come to an end. During the foundation of cities; the social and institutional regulations are being delayed. Körfez, is a town in Marmara Region and in the borders of Kocaeli. The town is situated in Kocaeli Peninsula, and is bordered from south by İzmit Bay; from west Gebze; from north Istanbul Şile and from east Derince. The town is 356 km square 60 of which is in the borders of municipality. Nowadays, the town which has a dense population has been a desiring place all through the time because of its residential specialties. As the habitation began earlier in history, it is considered that human- place interaction started in pre-historical times. The industrial area is restricted in the borders of the town centrum through the industrialization process according to the concept of urbanization. The borders of the municipality is drawn considering Derince to the east, Kirazhyayla to the west, Belenköy to the north and İzmit Bay to the south. In the Körfez town centrum, there are 1 1 districts and an additional flimtepe region which was founded but not given a district status. In the centrum, the total population is 81.938 according to 2000 General Population Cencus rates. We can see the enormous increase of population if we match the 2000 year data with 1940; when the population is just 1111. With the help of industrialization, the town not only gets migration rom all of the regions but also absorbs the local rural population to the town centrum. According to the town rates of DİE 2000, it is understood that the town is under dense population problem with the annual population increase of %0 25.97 and 296 persons per km square. In the project, especially physical geographical features of town centrum and its neighborhoods are described. Among the geographical features are given theIV impact of 17 August earthquake to surface structures. After a brief historical account of settlement in Körfez town, the industrialization and urbanization of the town is described considering the concept of urbanization features in Turkey. The alternative settlement site îlimtepe is evaluated considering the environmental problems and solutions that heavy increases in population rates puts forth. The industrialization and demographical process which turned a village settlement near to city into a large town status is examined related to each other. Since 1950's, the first place where industrialization-urbanization phenomenon developed is İstanbul-Kocaeli axle. As a result of a combination of transportation, finance, market and availability of water advantages with the appropriateness of topography, the importance of Körfez town in the region increased. The town's turning into namely an industrialization centre not only made changes in sectoral diversion but also had destructive effects in physical surface structures with over-urbanization. Although the town has a city status with the rate of economical development, it doesn't respond to the social troubles as a residential place. The people who dwell in the districts which are situated near the petrol refinery sites and industrializational areas don't feel themselves like they belong to the city. Due to production, the districts are not founded but come out of nowhere because of high population. In the research, 17 August Marmara Earthquake makes an initial point. With the earthquake the risk of the place is reminded to local people once more and the necessity of deplacing the town is strongly emphasized. In the town; if we examine the features of settlement in town centrum through the history, it will be seen that the places between 0-50 is densely populated due to availability of agriculture and plainness of topography. Development of the town which still goes on destroys rich agricultural areas and a future economical and populational loss in a possibility of an earthquake.