Azmî Pir Mehmed`in Enîsü`l-Arifîn`i (İnceleme-tenkitli metin)

Abstract

Klasik Türk edebiyatında İslâm'ın da etkisiyle gerek manzum gerekse mensur metinlerde ahlâkî esaslara önem verilmiş ve bu konuda birçok eser yazılmıştır. İslâm ahlâkından bahseden kitaplar Müslüman toplumların ortak değerlerini söz konusu ettiği için bu eserlerin bir kısmı çeşitli dillere tercüme edilmiştir. Bunlardan biri de 15. asır Fars edebiyatının önemli isimlerinden olan Hüseyin Vâiz-i Kâşifî'nin (ö. 910/1504-1505), Hüseyin Baykara'nın oğlu Ebu'l-Muhsin Mirza için H. 900/M. 1495 yılında kaleme aldığı Ahlâk-ı Muhsinî isimli eseridir. Yazıldığı devirden itibaren rağbet gören bu eser, birçok dile çevrilmiştir. Önemli bir ahlâk kitabı olan Ahlâk-ı Muhsinî'nin 16. asırdan itibaren Türkçeye farklı dönemlerde tercümeleri yapılmıştır. Edebiyatımızdaki Ahlâk-ı Muhsinî tercümeleri arasında en çok okunan ve rağbet göreni, 16. asır âlim ve şâirlerinden olan Azmî Pîr Mehmed'in (ö. 990/1582) H. 974/M. 1566 yılında kaleme aldığı Enîsü'l-ârifîn isimli eseridir. Kaynaklarda övgü ile bahsedilen ve 19. asra kadar müstensihler tarafından çoğaltılan bu kitabın elliden fazla nüshası bulunmaktadır. Azmî, bazı ilave ve çıkarmalar yaparak eseri âdeta tercümeden ziyade telifî bir kitap haline getirmiştir. Genel ahlâk ve siyâsetnâme türünün özelliklerini taşıyan bu edebî eser, Osmanlı toplumunun ahlâk anlayışını öğrenmemize katkı sağlayacak niteliktedir. Enîsü'l-ârifîn'de `ibâdet, duâ, şükür, tevekkül, sabır, edeb, adâlet, şefkat, tevâzu, vefâ, gayret, ferâset ve siyâset` gibi konuların ayrı başlıklar halinde ele alındığı kırk bölüm yer alır. Ayrıca evlenme, çocuk yetiştirme, yeme-içme, konuşma ve giyinme âdâbı gibi insanların daha çok sosyal hayatıyla ilgili meseleler de bahis konusu olmuştur. Her bir dinî-ahlâkî kavram âyet, hadis, kıssa, atasözü, konuya uygun Arapça, Farsça ve Türkçe şiirlerle izah edilmiştir. Bu çalışmada ahlâk konusuna değinilmiş, Hüseyin Vâiz-i Kâşifî ile Azmî Pîr Mehmed'in hayatı ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca Enîsü'l-ârifîn üzerine tafsilatlı bir inceleme yapılmış ve eserin tenkitli metni dört nüshaya dayalı olarak ortaya konmuştur.

Both poetic and prosaics have been put emphasis on the ethical way at the influence of Islam in the Classical Turkish Literature and lots of works have been committed to paper on this subject. The studies mentioned Islamic morality referring to the Muslim community of the common issues; some of these books have been translated into various languages. One of these important figures of 15th century Persian literature is Ahlâk-ı Muhsinî; written one of the leading authors Hüseyin Vâiz Kâşifî, put down the paper in 900/1495 for Ebu'l-Muhsin Mirza son of Hüseyin Baykara. Written in demand this study from the period has been translated into many languages. This work which is of important book on ethics was maden lot of translates to Turkish at the different period of time.The most reading and getting in favor among the Ahlâk-ı Muhsinî translation at the our literature, called Enîsü'l-ârifîn put down on paper in 974/1566 by Azmî Pir Mehmed (d. 990/1582) who is scientist and poet in 16 century. Sources mentioned with praise in the 19th century until it is replicated by transcribers are more than fifty copies of this study. Azmî used artful style made a differnt book making some additions and deletions on his work. The work contributing to learning sense of decency of Ottoman society have forty section deal with different heading such as `prayers`, `invocation`, `resignation`, `manners`, `patience`, `justice`, `compassion`, `modesty`, `fidelity`, `effort`, `perception` and `politics`. In addition, it addressed the issues that people face more social life like; marriage, parenting, eating, talking and dressing. The each notion is accounted for according to the suitable subject of poerties and versicle, the prophet Muhammad's sayings, anecdote, adage.This study addresses the issue of morality, given information about the life and Works of Hüseyin Vâiz-i Kâşifî and Azmî Pir Mehmed. Also, made a detailed analysis on Enîsü'l-Arif and criticizing the text of the study has consisted of four copies.