Soma Elektrik Üretim ve Ticaret Anonim Şirketi tesislerinde çalışan işçilerde bazı sosyodemografik faktörlerle yaşam kalitesinin ilişkisi

Abstract

Ill ÖZET Giriş İş sağlığının konusu çalışma yaşantısı ve sağlık sorunları arasındaki ilişkilerin incelenmesidir. Günümüzde artık iş sağlığı sadece meslek hastalıkları veya iş kazalarıyla birlikte anılan bir tanımlamadan çok, işten memnuniyet ve daha üstün bir yaşam kalitesini de içine alan bir kavram olmuştur. Çalışan insan bir çok sağlık sorunuyla karşı karşıyadır. Bu sorunlar tek bir neden sonuç ilişkisiyle açıklanamayacak derecede karmaşık bir yapıya dönüşmüştür. Psikososyal faktörlerin sağlık sorunlarında oynadıkları rolün fark edilmesi, son yıllarda iş sürecinin ruhsal ve fiziksel sağlığı etkileyen yönlerini ortaya koyan araştırmalara bir ivme kazandırmıştır. Çoğunlukla psikososyal faktörler ve sağlık arasındaki ilişki ile ilgili teorik olarak strese dayalı çalışmalar yapılmıştır. İşyerindeki stres, işyeri çevresi ve çalışma koşullarındaki faktörlere maruziyetin bileşik bir sonucudur. Bugün dünyada sağlığın ve sağlık girişimlerinin sonuçlarının değerlendirilmesinde değişik yöntemler kullanılmaktadır. Geleneksel yöntemler genellikle sağlığın nesnel sonuçlarım ölçmektedir. Yeti yitimi, davranışlarla ilgili göstergeler öznel değerlendirmeyi içerir. Bu geleneksel göstergelerin bireyin sağlık durumunu değerlendirmedeki yetersizliği, daha çok hastanın veya bireyin kendi durumunu kendi değerlendirdiği daha öznel gereçlerin geliştirilmesine neden olmuştur. Bunlar pozitif sağlık, sosyal sağlık ve yaşam kalitesidir. Genel olarak `kalite` iyiliğin bir derecesidir. DSÖ, yaşam kalitesini bireylerin içinde yaşadıkları kültür ve değerler sistemindeki kendi yaşam algılan şeklinde tanımlanmıştır. Son yıllarda sağlıkla ilgili yaşam kalitesi ölçeklerinde artış vardır. Bugün çok sayıda genel ve hastalığa özel sağlıkla ilgili yaşam kalitesi ölçekleri geliştirilmiştir. İş yaşamında açık bir şekilde tanımlanmış yaşam kalitesi kavramı yoktur. Bu konu ile ilgilenen araştırmacılar daha çok iş memnuniyeti, iş doyumu, iyilik durumu, iş gerginliği ve stresi, mental sağlık boyutları ile yaşam kalitesini açıklamaya çalışmışlardır. Bu konu ile ilgili olarak değişik sınıflamalar bulunmaktadır. Bunların en önemlisi iş özellikleri sınıflamasıdır. İş özellikleri iş içeriği, iş istemleri, mikro düzeyde işçi ilişkileri, istihdam koşulları, iş yoksunlukları, ödüller ve iş çevresi gibi konu başlıklarını içermektedir. Örgütsel yapının ve yönetim biçiminin de iş memnuniyeti üzerinde önemli sayılabilecek etkileri bulunmuştur. Gereç Yöntem Bu araştırma Soma Elektrik Üretim ve Ticaret Anonim Şirketi (SEAŞ) üretim ve üretime destek birimlerinde çalışan işçilerin sosyodemografik özellikleri, çalışma yaşantıları, algıları ve değerlendirmeleri ile yaşam kalitesi arasında bir ilişki olup olmadığını bulmak üzere 627 işçi üzerinde yapılmış kesitsel bir çalışmadır. Bu amaçla işçilerin sosyodemografik özellikleri, çalışma yaşantıları, çalışma yaşantıları ile ilgili algıları ve değerlendirmelerini ölçmek üzere araştırmacı tarafından bir anket formu geliştirilmiştir. Bu anket formuna ek olarak işçilerin yaşam kalitesini belirlemek için DSÖ'nün geliştirdiği, Türkiye'de geçerlilik ve güvenirliliği kanıtlanmış Dünya Sağlık Örgütü Yaşam Kalitesi Anketi Kısa Formu (WHOQOL-BREF) uygulanmıştır. Ayrıca iş yeri kayıtlarından işçilerin işe devamsızlıkları ile iş kazası geçirme durumları elde edilmiştir. WHOQOL-BREF, algılanan genel yaşam kalitesi (GYK) ve algılanan genel sağlık durumunu (GSD) sorgulayan iki genel soru ile fiziksel, ruhsal, sosyal ilişkiler ve çevresel olmak üzere dört alana sahip bir ölçektir. GYK ve GSD 'ye ek olarak bu dört alan skoru (0- 20 arasında) araştırmanın bağımlı değişkenleridir.IV GYK ve GSD ile bağımsız değişkenleri karşılaştırmak için ki kare testi uygulanmıştır. Yaşam kalitesi alan puanları ile bağımsız değişkenler arasında ise önce tek değişkenli karşılaştırmalar yapıldı ( Student t testi, One way ANOVA, Mann Witney U, Kruskal Wallis). Daha sonra tek değişkenli analizlerde anlamlı ilişki bulunan bağımsız değişkenler çoklu analize alınmıştır (Multipl Lineer Regresyon). Bulgular Algılanan genel yaşam kalitesi (GYK), algılanan genel sağlık durumu (GSD) ve yaşam kalitesi alan puanları ile ilişkili bulunan değişkenler şunlardır. Herhangi bir sağlık sorunu olanların GSD ve bedensel alan puanı diğerlerine göre daha düşük bulunmuştur. Kendini yaşlı hissedenlerin GYK, GSD ve bedensel ve ruhsal alan puanları diğerlerine göre daha düşüktür. Geniş aile yapısına sahip olma bedensel alan puanını, evde hasta birey bulunması ruhsal alan puanını, kardeş sayısının fazla olması sosyal alan puanını düşürmektedir. Evlilik yaşantısı süresi ile yaşam kalitesi arasında pozitif bir ilişki vardır. Evlilik süresi artıkça ruhsal alan puanı yükselmektedir. Herhangi bir sosyal örgütte görevi olanların bedensel alan puanı, toplumdan saygınlık gördüğünü düşünenlerin GYK, GSD ve sosyal alan puanı yüksek bulunmuştur. Ayrıca işyeri sosyal aktivitelerini yetersiz bulanların GYK ve GSD 'si düşüktür. İşçinin sosyoekonomik özellikleri yaşam kalitesini belirleyen önemli etmenler arasındadır. Sosyoekonomik durumu iyi olanların GYK, GSD ve alan puanlan daha yüksek düzeydedir. Geleceğe iyimser bakanların GYK, GSD, ruhsal, sosyal ve çevresel alan puanı yüksektir. Vardiyasız bölümde sadece gündüz çalışanların GSD ve üretim hattında çalışanların bedensel alan puanı düşük bulunmuştur. İşyeri çevresi sosyal desteğinden hoşnut olanların GYK, GSD, ruhsal ve sosyal alan puanları yüksek düzeydedir. Aynı şekilde iş doyumu da GYK, GSD ve alan puanlarını olumlu yönde etkilemektedir. Hizmet içi eğitim alanların bedensel alan puanı yüksek, eğitime katılmak isteyenlerin GSD' si yüksek, GYK' si düşük bulunmuştur. İşyerinden ödül alanların GYK, ruhsal ve sosyal alan puanı almayanlara göre daha yüksektir. İşyerinde stresli bir ortamın olması, çalışanlar arasında huzursuzlukların yaşanması sosyal ve çevresel alan puanım olumsuz yönde etkilemektedir. Bu durum işten hoşnutluk ve işyerinde kalma isteği ile doğru orantılıdır. Bir diğer önemli faktör ise iş yeri sorumluluklarının düzeyidir. İşyeri sorumlulukları fazla olanların sosyal ve çevresel alan puanları olumsuz etkilenmektedir. Ayrıca bu durum GSD'yi düşürmektedir. İş üzerinde kontrolü yüksek olanların, bedenen az yorulanların GSD' si daha yüksek düzeydedir. İşteki otonomi isteği sosyal alan puanının arttırmaktadır. Bununla birlikte iş kapasitesini verimli kullandığını belirtenlerin GYK ve sosyal alan puanı yüksek düzeydedir. Yaşam kalitesini etkileyen bir diğer değişken ise işyerindeki tehlikeli koşullarıdır. İşyerindeki tehlikeli koşullar arttıkça GYK ve GSD olumsuz yönde etkilenmekte, sosyal ve çevresel alan puanları düşmektedir. Sonuç Ve Öneriler Sonuç olarak çalışma koşulları, işin içeriği, çalışma biçimi, işyerindeki sosyal destek, işten memnuniyet ve iş doyumu, iş üzerinde kontrol becerisi, iş istemleri ve otonomi ile yaşam kalitesi arasında anlamlı ilişkiler olduğu görülmüştür. Çalışma koşullarının düzenlenmesi, iş üzerinde kontrolün, işten memnuniyet ve doyumun arttırılması, otonomi sağlanması ve sosyal desteğin geliştirilmesi ile yaşam kalitesinin yükseltilebileceği düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: İş sağlığı, Yaşam kalitesi, İş memnuniyeti, İş ile ilgili psikososyal faktörler, İşe devamsızlık.

SUMMARY Introduction The main topic of the occupational health is the relationship between the work life and health problems. In our era, occupational health is not a concept only related with occupational diseases or work acidents, but also a concept including job satisfaction and a superior quality of life. The worker is subjected to many health problems and these problems are so complicated thet can not be described by a single casuality. The recognition of the role of the psychosocial factors on the health problems has accelerated the studies which show the aspects of job process on the effect of physical and psychological health. The sudies carried out about the relationship between psychosocial factors and health mostly based on work stress. The work-site stress is the combined outcome of the factors of work environment and work conditions. Various methods are used to assess the outcomes of health interventions. The well known traditional measures usually evaluate objective outcomes like mortality and morbidity. But the measures related with disability and of behavior are based on subjective assessment. The insufficiency of these conventional measures to assess the health status of the induvudual, have caused to develop more subjective instruments rated mainly by the patient or induvudual himself. These measures rely on positive health, social health and quality of life. The `quality` is a degree of goodness. WHO has therefore, as an individual's perception of his/her position in life in the context of the culture and value systems in which he/she lives, and in relation to his/her goals, expectations, standards and concerns. In the recent years the quality of life instruments are increasingly used and many of them have been developed. The quality of life concept is not defined briefly in the occupational area. The researcers studying on quality of work life generally have tried to express quality of work life by job satisfaction, well-being, work strain and work stress and mental health. These researcers have made some various classifications on this subject. The most important one is the classification of work characteristics. The work characteristics includes work content, work demands, the micro level work relations, employment status, work deprivation, rewards and work environment. There are some impacts of organizational structure and management type on job satisfaction. Materials And Methods This cross-sectioanl study carried out on the production and production-support section workers of Soma Elektrik Üretim ve Ticaret Anonim Şirketi plant to find if there exist relationships between the sociodemographic and work related variable of the workers on their quality of life levels. For this purpose a questionnire has been developted including the sociodemographic and work related variable of the workers. In addition 26 item quality of life instrument of the World Health Organization, WHOQOL-BREF was used to assess the quality of life of the workers. In addition of a general quality of life question, a general health question, there are four separate domains of the WHOQOL- BREF. So the dependent variables of the study are general perceived quality of life, general perceived health and four domains namely, Physical, Psychological, Social Relations and Environmental domains. Findings Significant relationships with independent and dependent variables of quality of life and health can be presented as:VI Perceived general health and physical domain scores were higher in the people who have any health problems than the people who have not. Perceived general quality of life, perceived general health, physical and psychological domain scores were lower in the people who feels older than other. Physical domain score is lower in expanded family while psychological domain score is lower in the people living in a household existing an ill person. Owning excessive number of brother and sister drops social domain score. There is a positive relation in duration of marriage and quality of life. Psychological domain score increases with higher duration of marriage. Physical domain score of the workers in relation with any social organization was higher than other. Perceived general quality of life, perceived general health and social domain scores were found higher in those who are respected from community. In addition, who found their integration in social activities insufficient showed lower, perceived general quality of life and perceived general health score. Perceived general quality of life, perceived general health, psychological, social and environment domain scores were higher in optimistic workers. Worker's socioeconomic properties affects his quality of life. Perceived general quality of life, perceived general health and domain scores are higher in higher socioeconomic status. Perceived general health of daytime workers, physical domain score of production process workers were found higher. Perceived general quality of life and general health, psychological and social domain scores are higher in the works who have satisfaction of work environment and social support. In the same way, job satisfaction influences perceived general quality of life, perceived general health, and all of the domain scores in positive way. Physical domain score is higher in workers who has inservice employment education. Perceived general health is higher who wants inservice education but, perceived general quality of life is low. Perceived general quality of life, psychological and social domain scores are higher in rewarded workers. Stressfull work condition and trouble between workers influences social and environment domain scores and perceived general health in negative way. Perceived general health is higher in the workers who have the ability to control the job and who do not express any tiredness. Perceived general quality of life and social domain scores are higher in high work capacity. Another variable in quality of life is dangerous conditions in work environment. When dangerous conditions in work environment are higher, perceived general quality of life, perceived general health, social and environment domain scores are lower. Conclusion In conclusion work environment conditions, job contents, working hours, social relations at to work, job satisfaction, work demands, job descision latitude and otonomy is related significant quality of life. Promotion quality of life can be done in work environment arrangement, high work control, job satisfaction, work otonomy and social support. Key words: Occupational health, Quality of life, Job satisfaction, Work related psychosocial factors, Industrial absenteeism.