İbn Ebî Zemenîn ve `Tefsîru`l-Kur`âni`l-`Azîz` adlı eserinin filolojik açıdan incelenmesi

Abstract

Ebû Abdillâh Muḥammed b. Abdillâh İbn Ebî Zemenîn, 324/935 yılının Muharrem ayında İlbîre'de doğdu. İlk tahsilini babasından ve İlbîre (Elvira) ulemâsından aldıktan sonra Beccâne (Pechina) ve Kurtuba'daki ulemânın yanında eğitimine devam etmiştir. Endülüs'ün altın çağı sayılan h. IV. asırda yaşayan müfessir, ilim tahsili için doğuya giden diğer âlimler gibi bir seyahat düzenlememiş, daha çok bulunduğu coğrafyanın önde gelen âlimlerinden ders almış ve kendisi de birçok talebe yetiştirmiştir. Çeşitli ilim dallarında söz sahibi olan İbn Ebî Zemenîn tefsir, fıkıh, hadis, tasavvuf, edebiyat ve tarih gibi birçok alanda eserler telif etmiştir. Müellif 399/1008 yılının Rebiyülâhir ayında İlbîre'de vefat etmiştir. İbn Ebî Zemenîn'in Tefsîru'l-Ḳur'âni'l-'Azîz adlı eseri, Yaḥyâ b. Sellâm (ö. 200/815)'ın tefsirinin bir muhtasarı niteliğindedir. Yaḥyâ b. Sellâm'ın söz konusu eseri, tefsirin müstakil bir ilim olarak tedvin edilmeye başlandığı h. II. asırda yazılmış olması bakımından büyük bir öneme sahiptir. Bu eser, bir bütün halinde günümüze ulaşmamış olsa da kendisinden yapılan alıntılar ve hakkında yazılan muhtasarlar sayesinde büyük oranda bu eserin initkali sağlanabilmiştir. Söz konusu muhtasarlardan birisi de İbn Ebî Zemenîn'in Tefsîru'l-Ḳur'âni'l-'Azîz adlı eseridir. Müfessir, Yaḥyâ b. Sellâm'ın tefsirini ihtisar ederek bu eserin günümüze ulaşmasını sağladığı gibi birçok âyette yaptığı filolojik tahlillerle ona adeta yeni bir boyut kazandırmıştır. Nitekim İbn Ebî Zemenîn, tefsirinde birçok yerde âyetlerin kıraat ve i'râb şekillerine değinmiş ve bu vecihlerle oluşan anlam farklılıklarını izah etmiştir. Müellif bir ihtisar yöntemi olarak birçok konuda kısa bir ifade kullanmaya ve konuyla ilgili tartışmalara girmeyip sadece tercihe şayan bulduğu görüşü/görüşleri zikretmeye özen göstermiştir. Filolojik konularda hiçbir ekole taassup derecesinde bağlı olmadığı anlaşılan İbn Ebî Zemenîn, en fazla Basra dil ekolünün görüşlerini tercih etmiştir. Bu durum İbn Ebî Zemenîn'in esas aldığı prensiplerin Basra ekolünün prensipleriyle örtüşmesinden kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte sağlam bir delille ortaya konması halinde Kûfe ve Bağdat dil ekollerinin görüşlerini de tercih ettiği olmuştur. Tefsirinde semâ'a büyük önem veren müellif, filolojik konularda Kur'ân, hadis, kıraat, lehçeler ve Arap kelâmıyla istişhâd etmiştir. Bunun yanında hadisle istişhâdı genellikle kelimelerin lügavî anlamlarını delillendirirken kullanmış, belâğat ilmine ise çok az yer vermiştir. İbn Ebî Zemenîn'in bu tür ilave ve katkıları sayesinde eser, kendisine nisbet edilerek Tefsîru İbn Ebî Zemenîn şeklinde isimlendirilmiş veya `Yaḥyâ b. Sellâm'ın tefsirinin şerhi` şeklinde nitelendirilmiştir.Bu çalışmamız, İbn Ebî Zemenîn'in ilmî ve edebî kimliğini tanıtmak ve Tefsîru'l-Ḳur'âni'l-'Azîz adlı eserinin önemini, ihtiva ettiği filolojik mülahazalar çerçevesinde inceleyerek ortaya koymayı hedeflemiştir. Bu bağlamda hem İbn Ebî Zemenîn'in dilciliği incelenmiş, hem de tefsir ilmî için dil bilimlerinin önemine dikkat çekilmiş olacaktır.

Abu 'Abdullâh Muhammad b. 'Abdullâh Ibn Abi Zemenin was born in Ilbire (Elvira) in Muharram of 324/935. After receiving his primary education from his father and the scholars of Ilbire, he pursued his education from the scholars of Bajjana (Pechine) and Qurtuba. The interpreter, who lived in the AH 4. century, the golden age of Andalusia, received his scholarly education from the prominent scholars of his region unlike other students who travelled to East for religious education. Ibn Abi Zemenin, an authentic scholar in a range of fields, taught many students and has authored works in tafsir, fiqh, hadith, sufism, literature and history. The author died in Ilbire in Rabi al-Akhir of 399/1008.Ibn Abi Zemenin's Tafsir al-Qur'an al-Aziz is a commentary of Yahya b. Sallam (d. 200/815)'s tafsir. Yahya b. Sallam's this work is significant especially because it was written in the AH 2. century, the era in which tafsir became a distinctive scientific field. Although the book did not able to reach to today as a whole book, we have the substantial portion of the book via the quotations from and commentaries on it. One of its commentaries is Ibn Abi Zemenin's Tafsir al-Qur'an al-Aziz. The interpreter besides helping Yahya b. Sallam's tafsir to reach today, had embarked almost a new dimension to it by providing philological analysis in many verses.In fact, Ibn Abi Zemenin explores the types of qiraat and the i'rab of the verses in many places, and explains different meanings emerge in various forms. As a commentary method, the author uses short statements and usually refers to the views that he prefers instead of delving into debates.Ibn Abi Zemenin, who clearly did not firmly follow a group in terms of philological issues, prefers the views of Basra language school in the most of time. This is due to the fact that Ibn Abi Zemenin's principles overlap with the principles of the Basra school. However, he sometimes has preferred the views of Kufa and Baghdad language schools when they were justified with sound proofs. The author, who gives a great importance to sama in his tafsir, makes quotations (istishhad) from the Qur'an, Hadith, Qiraat, dialects and Arabic language in philological issues. Besides, he uses quotations from Hadith generally when he tries to justify the lingual meanings of the words, and rarely uses the science of rhetoric. Due to such additions and contributions of Ibn Abi Zemenin, the work has been called as Tafsir al-Ibn Abi Zemenin or described as `the commentary of Yahya b. Sallam's tafsir.`This study aims to introduce Ibn Abi Zemenin's scholarly and literary identity and to examine the significance of his work entitled Tafsir al-Qur'an al-Aziz in philological perspective. In this way, the study examines linguistics of Ibn Abi Zemenin and emphasizes the importance of linguistics in the field of tafsir.