Çeşme tarihi doku araştırması koruma ve restorasyon önerileri

Abstract

ÖZET Urla Yarımadası üzerinde yeralan Çeşme, batı yönünde Sakız Adası, kuzey yönünde Karaburun ve doğu yönünde Urla ilçeleri ile komşudur »İzmir iline bağlı olan ilçe nin bir bucağı ve yedi köyü vardır. Yarımadada Ege Bölge si topografyası ve jeomorfolojisinin genel özellikleri ¦ görülmektedir. Yörede mevcut olan doğal plajlar ve ter mal kaynaklar, Çeşme'yi turizm değerleri bakımından zenginleştirmektedir. Tarımın yerini giderek turizm etkin liğine bırakması yerleşme halkını kentlileştirmiştir. Kasabanın İzmirlin en önemli sayfiyesi olması, yerli halkın yaşam biçiminde dengesizlikler oluşturmaktadır. Çeşme'nin tarihsel gelişimi incelendiğinde, Antik dönem hakkında oldukça az bilginin mevcut olduğu görülmektedir. Yerleşme bu dönemde oniki Ion kentinden biri olan Erythrai' limanı idi ve Cysus adını taşımaktaydı. Roma döneminde ve onu takip: eden Bizans döneminde Erythrai gücünü yitirmeye başlamıştır.Bizans döneminde Linoperamata adıyla anılan Çeşme Limanı, XIII. yüzyılda yarımadanın en önemli limanı olmuştur.Çaka Bey' in izmir'i ele geçirmesinden sonra, -II-yöre bir süre Türk hakimiyetine girmiş ve Çeşme'nin üç km. güneydoğusunda yer alan Çeşmeköy kasabası kurulmuş tur.Çeşme' de Türkler* in ilk yerleşimi burasıdır.Çaka Bey' in ölümünden sonra yeniden Bizans idaresi hakim olmuş ve Aydınoğulları Beyliği zamanında kesin olarak Türkler'in eline geçmiştir.Bu dönemde Çeşme, Ege Denizi seferlerinde kullanılan önemli bir üstü.XV. yüzyılda Çeşme'nin Osmanlı hakimiyetinde olduğu görülmektedir. XVI. yüzyılda kalenin yapılmasıyla kent tahkim edilmiş ve Çeşme ticari açıdan önemli bir liman durumuna gelmişti. XVII. yüzyılda bu üstünlüğün yitirildiği, ancak limanın askeri önem taşıdığı görülmektedir. XVIII. yüzyılın en önemli olayı, Osmanlı donanmasının yenilgisiyle sonuçla nan Çeşme Deniz Savaşıydı.XIX. yüzyıl Çeşme'nin en par lak dönemlerinden biridir.Bu yüzyılda ticaret, turizm ve sosyal yaşam bakımından kent oldukça gelişmiş t i. Kurtuluş Savaşı sırasında Yunan birlikleri tarafından istila edi len Çeşme, savaşın bitiminden sonra İzmir'e bağlı bir ilçe merkezi olarak varlığını sürdürmüştür.I950'lerden sonra turizmin hızlı gelişiminden etkilenerek İzmir'in en önemli sayfiyesi durumuna gelmiştir. Çeşme'nin coğrafi konumu bütün dönemlerde yerleşmenin önemini belirleyici nitelikte olmuştur.gntik dönemden Bizans dönemi sonuna dek geçen sürenin kent dokusunun gelişiminde etkisi olmamıştır. Türkler yöreye ilk gel dikleri zaman daha güvenli bir mevkii olan Çeşmeköy 'e yerleştiler. Erken Osmanlı dönemlerinde de Çeşmeköy- -III-liman ilişkisi sürmüş, ancak kalenin yapılmasıyla Türk yerleşimi Çeşme'ye kaymıştır «Kent kale civarı merkez ol mak üzere gelişmeye başlamış, XVI. yüzyılda Çeşme'nin ticari açıdan önemli bir liman haline gelmesi bu bölgedeki ticari yoğunluğu arttırmıştır.XIX. yüzyılda kentin Rum nüfusu önemli bir artış göstermiş ve* bu etnik gurup, Dal yanköy yolu üzeri ve kuzeydeki dağın eteğinden limana dek olan bölgeye yerleşmiştir.Çeşme kenti gerek konumu, gerek etnik ve sosyal yapısı dolayısıyla geleneksel Osmanlı kent lerinin özelliklerini göstermez. Meydanlar ve Osmanlı-Türk kentlerinin karakteristiği olan çıkmaz sokaklar yok denecek kadar azdır.Dokunun büyük kısmını bitişik nizam binalar o luşturmaktadır. Kentsel dokuyu oluşturan yapı gurupları incelen diğinde 1508 yılında yapılmış olan Çeşme Kalesi'nin dokunun odak noktasını oluşturduğu görülmektedir. Dinsel yapılar gurubunda yeralan kiliselerden günümüze yalnızca bir tanesi -ulaşabilmiştir. Osmanlı dönemine ait olan dört adet camiden birisi kale içinde, diğerleri de merkezde ve Müslüman böl gesinde bulunmaktadır.Kentin tek türbesi XVIII. yüzyıla aittir. 1528 yılı yapımı Kanuni Kervansarayı ile İbrahim Ağa ve Şekerci Hamamları sosyal nitelikli yapılardır. Aynı yapı gurubuna dahil olan çeşmelerin kentte yirmi adet örneği bulunmaktadır.Meydan çeşmeleri, yapıların bahçe duvarlarına bitişik, yapıların beden duvarlarına bitişik ve yapıların beden duvarları üzerinde yeralan çeşmeler olmak üzere dört ayrı tip meydana getiren bu yapı gurubu özellikli bir mimariye sahiptir. Çeşmelerin çoğunluğu XVIII- -IV-XIX. yüzyıla tarihi ermektedir. Çeşme'de farklı etnik gurup ların bir arada yaşamaları mimariyi oldukça etkilemiştir. Bu durum en çok konut mimarisinde görülmektedir.Kentte altı tip konuta rastlanmıştır. Tipolojide plan şemalarının yapı elemanları ve cephe özelliklerinden daha etkili olduğu görülmüştür.Dokuda rastlanan bir başka yapı türü de tica rethanelerdir. Çeşme ve konut gurupları tarihi doku içinde korumacılık açı sından ilgi görmeyen guruplardır. Bir örnek teşkil etmesi açısından,.nitelikli yapılar olan Hammaloğlu (Hafize Babia Hatun) Çeşmesi 'nin yakın çevresi düzenlenerek, orijinal iş levi ile kullanılmasına karar verilmiştir.Osmanağa Konağı ise ticarethane binası ile birlikte, Çeşme evi müzesi, kafe terya, alışveriş birimleri olarak işlev lendirilecektir. İncelenen tarihi doku yakın geçmişten başlayarak önemli bir.tahribata uğramış t ir. Koruma önlemleri ve uygulamaları yeter sizdir. Kentin turistik niteliği gözönünde bulundurularak, yapılar işlevlendirilmeli ve restore edilmelidir.Doku ölçe ğinde önlemler alınmalı, yetersiz olan koruma alanı geniş letilerek, kuzeydeki Rum Mahallesi kentsel sit ilan edilme lidir. -V-