An analytic approach for out of town shopping centres and their case studies

Abstract

19. uncu yüzyılda, endüstri devriminin bir sonucu olarak gelişen teknoloji ve toplumsal çevredeki yeni yapılaşmalar zamanla kent merkezlerinde birçok işlevin yığılmasına sebep olmuştur. Özellikle batı ülkelerinde, kent merkezlerinin karmaşık problemleri karşısında, başta konut alanları ve büyük iş merkezleri kent dışındaki boş ve iskan edilmemiş alanlara doğru kaymıştır. Bu dönem içinde kentsel aktivitenin en önemli öğelerinden biri olan ticari birimler; kent merkezindeki arazi değerlerinin yüksek olması ve hizmet verilen alanların sınırlı kalmasına karşın kent dışındaki servis ve ulaşım kolaylıkları, ayrıca daha ucuz maliyetler nedeniyle kent dışmda gelişmeye başlamıştır. Bu tip gelişmeler, uzun senelerdir batı ülkelerinde uygulanmakta olup kent insanına yeni alternatif yaşam seçenekleriyle birlikte farklı bir alışveriş düzeni sunmaktadır. Zaman içerisinde çeşitli gelişim evreleri geçirerek hizmet verdikleri bölgeye, sundukları ürünlere ve yapılaşma alanlarına bağlı olarak tasarım felsefeleri ve plan şemalarında farklı mekansal çözümleri incelenmiştir. Yapılan çalışma altı bölümden oluşmakta olup tarih sürecindeki alışveriş etkinlikleri ve yapılarının kronolojik olarak tasarım felsefeleri ve sonuç ürün ilişkileri incelenmiştir. Sırasıyla antik dönem yerleşmelerinden Yunan agorası ve Roma forumunun kent merkeziyle bağlantılı olarak, oluşumlarını etkileyen faktörler üzerinde durulmuştur. Aynı kapsam içerisinde ortaçağ Avrupa' sınm ve buna paralel Osmanlı ve Selçuklu devletlerinin toplum yapılarının kentlere yansımasıyla gelişen alışveriş yapılan işlevsel ilişkileri, örgütlenme düzenleri ve mimari özellikleriyle incelenmiştir. Rönasans döneminin geliştirdiği yeni düşünce biçimleri ve endüstri devrinin yarattığı teknolojiler kent merkezlerinde neden olduğu değişimler anlatılmıştır. Sağlıksız yapılaşma, hızlı nüfus artışı ve yeni banliyölerde yeni yaşam seçeneklerinin oluşması ile endüstri devriminin kent merkezindeki mevcut alışveriş yapılarının üzerindeki etkisi tartışılmıştır. ikinci bölümde, farklı toplumların geleneksel alışveriş alışkanlıklarının zamana bağlı değişimi sonucu kent dışında ve kent yakın çevresinde oluşan yeni alışveriş merkezlerinin sınıflanmaları incelenmiştir. Küçük dükkan birimleri ise ticari boyutları mekansal büyüklükleri, işlevsel çeşitlilik ve karmaşaları dolayısıyla bu koşullarda tekbaşlarına etkin olmadıklarından ve komplekslerin bir parçası olarak ele alındıklarından bu sınıflanma içinde yer almamışlardır. Bu bölümde kent dışı alışveriş merkezlerinin gelişim evreleri, uydukent yerleşimlerinin geliştirilmesi, kentîerarası otoyol bağlantılarının iyileştirilmesi, özel araç kullanımının yaygınlaşması ve büyük mağazaların şube birimlere ihtiyaç duyması gibi faktörlere bağlı olarak ele alınıp irdelenmiştir. Üçüncü bölümde kent dışı alışveriş merkezlerinin genel tasarım programlan ve bunları oluşturan etmenler incelenmiştir. Komşuluk üniteleri ölçeğinde, banliyö ve bölge merkezlerindeki ihtiyaç programlarına bağlı olarak gelişen plan tipolojileri, bunların içerisindeki büyük mağaza ve küçük dükkan ünitelerinin oranlan irdelenmiştir. Aynca bu bölümde alışveriş merkezinde yer alan dolaşım alanlan, meydanlar, kiosklar, yatay ve düşey sirkülasyon düzenleri ve alternatifleri, müşteri, personel ve servis araçlan park yerlerinin genel ölçütleri değerlendirilmiş; planlanan alışveriş merkezlerinin bölge ekonomisi ve tüketici davranışlarına göre eğlence parkı, uydu kent yerleşimleri, iş merkezleri ve otel birimleri gibi ikincil kullanımlarla birleşmesi sonucu meydana gelen tasanmsal farklılıklar Avrupa ve Kuzey Amerika' daki uygulanmış örneklerle incelenmiştir. Çalışmanın dördüncü bölümünde, kent dışı alışveriş merkezlerini makro ve mikro ölçekli plan kararlan doğrultusunda etkileyen faktörler saptanmış, tanımlanmış çalışma yöntemine uygun olarak sözü edilen örneklerle anlatılmıştır. Öncelikle Türkiye' nin dört büyük kenti çevresinde yapılan projeler, kapsadıklan ölçek ve programlar çerçevesinde ele alınmıştır. Kuzey Amerika ve Avrupa ülkelerinin örneklerine değinilmiştir. Bu projelerin ortak özellikleri ise tasanm programlarının kapsamlı ve karmaşık olması ve daha kompleks yapılan birarada bulundurmalandır. Verilen tüm örnekler tasanm felsefeleri, plan şemalan ve işletmecilik performanslan dikkate alınarak irdelenmiştir. Beşinci bölümde kent merkezleri, kent yakın çevreleri ve kent dışında konumlanabilen alışveriş merkezlerinin tasarımlan aşamasında, izlenmesi gereken planlama ilkeleri saptanmıştır. Bu ilkeler; proje alamnı saptama, bölge ekonomisinin uygunluğunu araştırma, konumsal özellikler, ulaşım özellikleri, tüketici davramşîan, rekabet şartlanma oluşturulması ve hükümet poliîikalannm etkinliğinden oluşmaktadır. Her bir planlama ilkesinin farklı örneklerdeki etkinlik derecelerisaptanmaya çalışılmıştır. Çalışmanın altıncı bölümünde, kent dışı alışveriş merkezlerinin genel kapsamda sağlıklı yapılaşmaları için gerekli şartların nasıl oluşturulabileceği yapılan değerlendirmeler ve irdelemeler ışığında maddeler halinde belirlenmiştir. Aynca Türkiye koşullarında kent yakın çevrelerinde oluşan alışveriş ünitelerinin doğru yönlendirilmesi için bu planlama kriterlerinden hangüerinin gerekliliği tartışılmıştır, özellikle izmir kenti çevresindeki yeni oluşumlar için sınıflama ve alan saptamalarına gidilerek bu birimlerin geleneksel alışkanlıklanmızı ve standartlarımızı nasıl etkilediği irdelenerek tasarım, öneri ve kriterleri oluşturulmuştur.

Following the industrial revolution, technological improvements and the changes in social structures caused multi-functional uses and their services to be overlapped in Central Business District (CB.D.) or in the core of the city. These circumstances have provoked initial problems starting a deterioriation period in cities. Ribbon developments which emphasized primarily on new residential settlements and on the chainstores of retail buildings have directed the urbanization process towards the outer parts of the city to the suburbs. This was mainly related to the high rant values and the shortages of empty spaces to serve the needs of the hypermarkets and department stores in CBD. This had led the developers direct their investments to large, empty spaces with low rant values on edge of town locations. In recent years, this development has taken an outstanding status that more and cores of new settlements have formed around these units. Out of town shopping centres which present new alternative lifestyles to the citizen togethar with a new shopping policy have been studied in the western countries for many years. They have performed different classifications and groups of uses on their plan schemes going through various development phases depending on the type of population they serve with differing kinds of products, each in changing sq meters. They were mainly located in CBD' s, edge of town and qut of town locations. Relating to an affectation of the lifestyles of the developed countries these projestehave been presented by the major retail firms in four big cities of Türkiye as an extention of their chainstores in CBD and edge of town locations. This rapid development which have started to change the traditional shopping habits of our community within a very short period of time emphasize the importance of the subject that has to be identified. There are mainly two major goals to be obtained from this study, that one of them is to collect information about the subject related to the previous examples from major countries. Following this, the plan schemes of out of town shopping centres, then- classifications among each other, and the factors which effect their planning criteria will be analyzed. Today, there are not enough instructive documentation that could serve as a directory for the planners, architects and developers in Turkey. They come across with problems in answering the three basic planning questions as how, where and why about these projects. This mainly depends on the scale of out of townshopping centres. They stand between urban and building scale. They are in a condition of concerning the architect as well as the city planners. So ignoring the importance of their planning criteria for a long time has caused suspicion among both groups. The other goal of the study is to find out the present developments of the out of town shopping centres in Türkiye conditions. Being a developing country and living a transformation period Türkiye has come across with new outlying shopping centre proposals. There are already few examples of these units in CBD' s and edge of town locations of four major cities. Defining the most suitable type of out of town shopping centres which refer to the socio-economic structure of the country through the previous case studies will be beneficial for the recovery of the region they are located. These studies will direct the architects, city planners, developers and the local goverments to follow a guide book on new proposals in the near future.