İşletmelerin sosyal sorumlulukları kuram ve bazı iş örgütlerinde bir uygulama

Abstract

Her toplumda örgütlerin çeşitli amaç ve hedefleri varrfflBft» ibieak, bütün örgütlerin ortak amacx toplumun kendilerine sunduğu kıt kaynakları en rasyonel şekilde kullanarak önceden belirlenen hedefe en iyi biçimde en az sosyal maliyetle ulaşmaktır» Kanimxzca, hangi düzende ve koşullarda olursa olsun sorun işletmelerde düğümlenmektedir. Çünkü, işletmeler toplumun kxt kay naklarını kullanarak mal ve hizmet veren geniş halk kitlelerine iş olanakları sağlayan birimler olarak toplumun en önemli kurumlarını oluşturmaktadır. Bunun yanında işletmeler toplumsal çevreyi kirlet meleri ve bu yolla topluma çeşitli sosyal maliyetler yükleyen birim ler oluşturmaları açısından da dikkatleri üzerlerinde toplayan birim ler oluştururlar. Biz bu çalışmamızı da ekonomi ve toplum açısından vazgeçilmez/ unsurlar olan işletmelerin topluma karşı sosyal sorumlu luklarının neler olabileceği ve bu konuda kendi düşüncelerinin ne olduğunu ve ne derece yerine getirebildiklerini ülkemiz koşulları açısından iddialı olmaktan uzak, genel yönleriyle ortaya koymaya ça lıştık. Daha açık bir ifadeyle; bu çalışmada işletmelerin ve sahip olmaları gereken sosyal sorumlulukları konusu, ön«e genel olarak ele alınıp bütün yönleriyle sergilenmeye çalışılmış ve daha sonra geliş mekte olan ülkeler ve özellikle ülkemizdeki işletmelerin sosyal so rumluluk olgusuna ilişkin anlayışları ortaya konmaya çalışılmıştır» Çalışmalarımızın gerek kuramsal, gerek uygulama kısmından ve gözlem- lerimizinde ışığı altında elde ettiğimiz sonuçları aşağıda ki gibi sır alay ab ilir iz. İşletmelerin sosyal sorumlulukları konusuj çalışmalarımızın kuramsal kısmında ki açıklamalarımızdan anlaşılacağı gibi, insanlığın gelişmesiyle birlikte gelişme ve değişme göstermiştir. îlk yıllarda işletmelerin sosyal sorumlulukları kâr anlayışlarıyla özdeş olarak kabul edildiğinden sorumluluk alanları da oldukça sınırlıydı. Bugün ise sosyal sorumluluk, sınırları tayin edilemeyen karmaşık bir sorun halini almıştır» Kar fikriyle özdeş olarak kabul edilen sosyal sorumluluk an-r layışma karşı, diğer bir kısıra iş adamları sosyal sorumlu davranış- larStû daha çok topluma yardım sever davranışlarla sağlanacağını185 düşünürler. Hatta güçleri oranında bu tür faaliyetlerde bulunmuş* lardxr» Zaman zaman bu tür faaliyetlerin tamamen yaİsîaz toplum iğin olduğu ijpajxnx yaratmak istemişlerdir* Bunun işletmeler acxsxndan pek mümkün olmadxgx daha sonraki gelişmelerle izlenebilmiştir» Amaç- larx gereği işletmelerin yardxmsever nitelikteki faaliyetleri dahil hiçbir faaliyeti karsxlxksxz olarak yapxlmaz» Çünkü, işletmelerin her faaliyet sonucunda. yine çxkar sağlama hesap ve beklentisi yatar. Bu olagandxr. Çünkü işletmeler hayxr kurumlarx değillerdir» Günümüzde bu iki görüşün uyumlastxrxlarak sentez niteliği ağxr basan daha saglxklx ve geçerli görüşlerin ortaya çxktxğx söyle nebilir» Bugün işletmelerden beklenen sorumlu davranxs kendi cxkarla- rx ile toplumsal cxkarlarx dengeleyecek şekilde mal ve hizmet üreti mini mümkün kxlan hareket tarzx şeklinde ifade edilebilir» Sosyal sorumluluk konusu üzerindeki acxklama ve tartxsmalarx- mxzdan bu sorunun en fazla gelişmiş endüstri toplumlarxnda yoğun bir arastxrma ve inceleme konusu yapxldxgx görülmektedir» Çünkü gelişme ile birlikte ortaya çxkan sorunlar bu sorumluluğu daha da artxrmxstxr. Sorunlarxn her geçen gün insan yasamxnx tehdit edercesine artmasx tüm ülkelerin yönetimini konu üzerinde daha duyarlx biçimde davranmaya z or lamakt adxr. Sosyal sorumluluk konusunun en çok gelişmiş ülkelerde hisse dildiği doğru olmakla beraber gelişmekte olan ülkelerde de soruna karşx artan oranda bir duyarlxlxgxn fee bilinçlenmenin gelişmekte ol duğu söylenebilir. Bu durumu bir ülkenin gelişmiş ve gelişmemiş bölge leri arasxnda da gözlemek mümkündür. Buna neden ise sorunun ağxrlxğxnxn gelişmiş bir bölgede daha somut biçimde görülebilmesi ve bunun doğurma- sx muhtemel sonuclarxn algxlanabilmesidir» Örneğin ülkemizde Ankara'da hava kirliliği insan yasamxnx tehdit eder boyutlara ulaştxğx için Do ğudaki işletmeler ve halk bu konuda daha duyarlx olmaya başlamxştxr» Yani sorunun önemi korku ile baslamaktadxr. Anketimizin dokuzuncu so rusunda `İşletmelerin çevrelerinin iyileştirilmesinden sorumlu olup olmayacagx konusunda Doğudaki işletme yöneticilerinin daha duyarlx davranxslarxnxn olduğu değerlendirme sonucunda görülmüştür» Bunun ne- denide yukarxda acxkladxgxmxz gibi işletmelerin olumsuz etkilerinin Batxda çoğu şehirlerde daha fazla görülmesi sonucu Doğudakilerin^<, 186 sorunları görüp korkarak daha dikkatli olmalarından kaynaklanabilir. Âz gelişmiş ülkelerde göze çarpan bir hususta az gelişmiş ülkelerin iç sosyal yapiları sürekli olarak can sıkici bir tarzda değişmektedir. Kentsel ve kırsal kesimler arasında ki büyük uçurum yanında zengin ile fakirin gelirleri arasındaki farklılıklar istenmeyen ölçüdedir. Böyle bir toplumda da sosyal sorumluluk konusu büyük bir ağırlıkla hissedilmekte fakat işletmelerin tamamen bu bilinçle çalıştıklarından söz etmek mümkün görülmemektedir* Gelişme fikri ve isteği ile sosyal sorumluluk anlayxslarx arasxnda azda olsa bir çeliş ki söz konusudur. Şöyle ki bu sorunun ağırlığını hisseden işletmeler kendilerinin yapabilecekleri şeylerin fazla olmadığına inanmaktadır lar. Bu sonuçlar birinci varsayımlarımıızı doğrular niteliktedir. Yani işletmeler genellikle konunun farkında olmalarına karşın bilinçli davranışları gösterememektedirler» Her iki kesimde işletmeler sosyal sorumluluk konusuna eğilmekte yarar görmekte bu konuda alınabilecek genel -önlemler üzerinde durmakta ve bu konuda kendilerine özgü somut bir düşünce ya da özverileri bulunmamaktadır. Ülkemizde kamu ve özel kesim işletmelerinin çoğu sosyal sorumluluk bilincinde olarak sosyal sorumluluklarını yerine getirdiklerine inanmaktadırlar. üçüncü varsayımımızda da. sosyal sorumluluk konusun da tam anlamıyla bilinçli bir davranış olmayıp kâr ve kamuya etkili hizmet verme şeklinde bir davranış olduğu dorulanmaktadır. Böyle düşünmelerine neden olarak büyüme tutkuları» sosyal sorumluluk anlayışındaki eksiklikler, çağdaş sosyal sorumluluk olgusunun kapsamını iyi tayin edememeleri ve bu olgunun özünün yeterince farkında. olmamalarını. Sayabiliriz. Anketimizin beşinci sorusunda azâmi kârla sosyal sorumluluk anlayışınınn zıtlık taşıyıp taşımadığı konusuna karşın Doğudaki işletmelerin daha duyarlı oldukları görülmüştür.Etarada da Batıda daha gelişmiş çok yönlü düşünen ve geniş çevreye hizmet veren işletmelerin kâr tutkularının daha fazla olacağı düşünülebilir» Bu sonuçta yukarıdaki görüşleri doğrular niteliktedir* Diğer ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de faaliyet gösteren işletmelere sosyal sorumluluklarını duyurmak için zaman zaman gerek toplumun gerekse devletin artan oranda baskıda bulundukları görülmek tedir. Ancak bu amaca yönelik toplum ve devlet baskısının arzulanan187 sonucu sağladığını söylemek mümkün değildir» Çoğu işletmelerin bu baskılar karşısında pasif kaldığı veya birkaçının Gelişme tutkusuyla yasalara uymadan sorumsuzca üretimlerine devam ettikleri görülmekte dir* Bugün ülkemizde de çoğu işletmenin olumsuz etkileri herkes ta rafından rahatlıkla görülebilmesine karşılık çoğu kez ya pasif kalın makta ya da laftan öteye geçmeyen Öneriler sıralanmakla ye t inilmekte dir» Anketimizin yirmibeşinci sorusunda da; işletmelerin (davranışlarının kanuna ne derece uygun olduğuna ilişkin sorusunda Doğudaki iş letme ve yöneticilerin daha duyarlı oldukları test sonuçlarından an laşılmaktadır» Tine ayni şekilde Batıdaki gelişmiş işletmelerde bü yüme tutkusunun daha fazla olduğu görülmektedir. Bu konuda işletmeleri içinde bulundukları koşulların zorladığı, yani toplumun daha fazla beklentileri olduğu hususu işletmeler açısından geçerli bir sebep olarak düşünülebilir. Ayni şekilde anketimizin onaltıncı sorusunda `işletmelere her dönemde yön veren unsurların neler olduğu sorusuna karşın Batıdaki işletmelerin daha fazla işletme istekleri ve toplum isteklerinin geçerli olacağı konusu daha çok ağırlık kazanmaktadır. Bu durumda işletmelerin yukardaki nedenlerle varsayımımızla ileri sürdüğümüz gibi işletmeler konunun farkında olmalarına rağmen istenilen bilinçli davranışı gösterememektedirler» Değerlendirme sonucu ve gözlemlerimizden de anlaşılacağı gibi ülkemizde özel kesim işletmeleri daha ziyade sorunun ağırlığında in sanlığın kendilerini suçladığı düşüncesindedirler. Bu nedenle konuya daha fazla önemle eğilmiş sosyal sorumluluk duyduklarını belirterek sosyal sorumlu işletme olabilmeleri için bazı önerilerde de bulunmuşlardır* Davranışlarından çok daha fazla duyarlı düşünmeleri toplumun ve devletin baskısını hissetmelerinden kaynaklanabilir. Buna karşın kamu kesim işletmelerinde ise icraatçının hükümet organları olması nedeniyle bu işletme yöneticileri genellikle bu tür sorunlarda kendi katkılarının özellere nazaran daha az olduğunu düşünmektedirler» Çünkü bu yöneticiler her şeyi hükümetten bekler, sorunun bilincinde olarak önemini kavramış olmalarına karşın kendilerinin yapabilecekleri şeylerin fazla olmadığı düşüncesindedirler»188 Çalışmanın tümü ve özellikle yukarıdaki sonuçları göz önünde bulundurularak ülkemizdeki işletmeler için şu önerilerde bulunabiliriz. 1 - İşletmelerin sosyal sorumluluğu konusunda birinci plânda toplumun her kesimi eğitilmeli ve bilinçlendirilmelidir. 2 - İşletmelerce topluma yüklenen sosyal maliyetlerin ortadan kaldırılmasında, toplumun her kesimine görev düşmekle birlikte en çok görev işletmelere düşmektedir.Özellikle bu işin mali külfetine toplum ve devlet değil, sorunu bizzat yaratan işletmeler katlanmalıdır» 3 - Sosyal sorumluluğa ilişkin somunları sürekli belirlemek ve uygulama yeteneği olmayan öneriler den çok bunların çözüm yollarının denenmesi daha yararlı ve etkili olacaktır. Her sorunun çözümü için seçilen yöntemlerin tutarlı ve uygulanabilme yeteneğine sahip olması büyük önem taşır» Bunun için her faaliyet sahasında gerek kamu ye gerekse özel keşimde en uygun yöntemlerin önceden belirlenmesi ve taviz verilmeden uygulanması gerekir» ' 5 - Sorunlara, çözülemiyecek hale geldiği zaman müdahale etme yerine» başladığı anda kesin müdahale yoluna gitmek gerekir. En sağlıklı yol hiç kuşkusuz sorunların ortaya çıkmasına meydan vermeyecek orta mı yaratmaktan, 6 - İşletmelerin toplum için varlıkları kaçınılmazdır* Bu nedenle işletmeleri sorunların yaratıcısı olarak itmemeli. Faaliyetlerini, olumsuz yönlerini azaltacak şekilde yürütmeleri için yönlendirmelidir. Bunlar hükümetler kanalıyla ve toplumun tümden eğitilmesiyle sağlanabilir. 7 - İşletmeleri gerçek anlamda sosyal sorumluluk bilincinde olup olmadıklarıyla değerlendirmek gerekir. İşletmelerin sosyal sorumlu davranışlarda bulunuyormuş gibi daha çok reklâm amacı güden faaliyetlerine göz yummamak gerekir. 8 *? İnsanlarda ki gelişme tutkusuna bir ölçü koymak gerekir. Bunun için toplumu tümden eğiterek doyumlu ve bilinçli bir hale getirilmesi sağlanmalıdır. Bu durum temel kaynakları yok ederek gereğinden fazla üretimin geleceği tehdit eden en önemli sorun olmasına karşın bir zorunluluktur.