Debusi`nin Takvimü`l-Edille`siyle Semerkandi`nin Mizanu`l-Usulu`nün benzerlik ve farklılıkları

Abstract

Fıkıh tarihinde erken dönemlerden itibaren farklı bölgelerde farklı ihtiyaçlara binaen fıkıh usulü eserleri yazılmıştır. Bu eserlerin birbiriyle benzeşen ortak yönleri olduğu gibi benimsedikleri usul anlayışındaki farklılıktan dolayı birbirinden ayrışan noktalar da vardır. Bu durum, fıkhî hükümlerin hangi usul anlayışı ile belirlenmesi gerektiği problemini ortaya çıkarmaktadır. Bu alanda günümüzde yapılacak olan mukayeseli çalışmalar bu konunun anlaşılmasına yardımcı olacaktır. Biz de bu amaçla her ikisi de Mâverâünnehir bölgesinde yaşayan ve Hanefî mezhebine mensup olan Ebû Zeyd ed-Debûsî (v. 430/1039) ile Alâüddîn es-Semerkandî'nin (v. 539/1144) fıkıh usulüne dair görüşlerini bu açıdan ele almaya çalıştık. Bu iki âlim, Hanefî usulünde var olan fikirsel ayrılığı temsil eden Irak ve Semerkant ekollerinin en önemli temsilcilerindendir. Debûsî, Irak Hanefî geleneğini Mâverâünnehir bölgesinde canlandıran âlimdir. Semerkandî ise kendisinden önce usul eseri yazan Hanefî âlimlerin çoğunu Mu'tezîlî ilkeleri benimsemekle suçlamıştır. Onun eleştirilerini yoğun olarak yönelttiği isimlerin başında da Debûsî gelmektedir. Dolayısıyla bu iki âlimin usule dair görüşlerinin karşılaştırmalı olarak incelenmesi Hanefî usul teorisinin gelişimi ve genel özellikleri hakkında önemli veriler sunabilecektir. Bu çalışmanın temel kaynakları Debûsî'nin Takvîmü'l-Edille adlı eseri ve Semerkandî'nin Mîzânu'l-Usûl'üdür. Bu çalışmada öncelikle adı geçen müelliflerin biyografileri ve ilmî kişilikleri hakkında bilgi verilecektir. Ardından her iki âlimin lafız bahisleri, sünnet, icma ve kıyas konuları hakkındaki temel görüşleri mukayeseli olarak incelenecektir.

There had been written books about usul al-fiqh beginning from the earlier periods of ilm al-fiqh (Islamic jurisprudence) by virtue of different necessities in different regions. As there are mutual aspects of these books, there are also differences between them because of the difference about their understanding of methodology. This situation makes necessary to state the provisions about fiqh in which methodology. Comparative works in this area today will contribute this issue to be understood. We, for this purpose, had tried to discuss the approach of Abu Zaid ed-Debusi (d. 430/1039) and Alauddin as-Samarkandî (d. 539/1144) about fiqh who had lived in Transoxiana (Maveraunnehir) and had been the member of Hanafi sect. These two scholars are the important representatives of Iraq and Semerkand Hanafi schools of fiqh which they represent the divergencies in Hanafî methodology. Debûsî is the scholar who had revivified the tradition of Iraq Hanafism in Transoxania. On the other hand, Semerkandî had blamed most of the Hanafi scholars before him with adopting Mu'tezilite principles who had written books about methodology of fiqh. Dabûsî is the most criticized scholar by him. Therefore, studying the methodological approaches of these two scholars comparatively will offer important information about the development of Hanafî methodology of fiqh and its basic features. Main sources of this work is Taqvim al-Adille of ad-Debûsî and Mizan al-Usûl of as-Samarqandî. There will be given information about the life of these two scholars and their scholarly personalities firstly. Subsequent to this, the basic ideas of these scholars about the issues of grammar, sunnah, ijma and analogy (qıyas) will be analyzed comparatively.