İşletme yönetimine modeller yoluyla yaklaşım: İşletme yönetimi sürecinde model kullanma üzerine bir araştırma

Abstract

II. Doktora Tez Özeti (*) : İşletme yönetimi sürecinde model kullanma imkânlarım tesbit etmek ve literatürde sık sık sözü edilen bazı karar modellerinin uygulanabilir olup olmadıklarını araştırmak bu çalışmaya amaç ve kapsam olarak almıştır. İşletmelerin yönetimi için ihtiyaç duyulan kararların verilme sini bazı modellere bağlamak yolunda birçok yaklaşım vardır. Bu yaklaşımların dayandığı esaslar ve kullandıkları araçlar tesbit olun muş ileri sürdükleri modellerin kullanılabilme dereceleri araştırılmıştır. Tez için işletme yönetimi sürecinde modellerden yararlanılır hipotezi ortaya atılmıştır. Uygulamadan alınan bir model ve yapılan araştırmalar ile bu hipotez doğrulanmıştır. Model yaklaşımında, katsayıları hesaplama güçlükleri, işletmelerde karşılaşılan durumların statik olmayışı ve katsayıların tesbiti için çok sayıda verinin işleme tâbi tutulmasının zorunlu olma sı ilk bakışta işletme yönetim sürecinde modellerden yararlanmanın imkânsız olduğunu veya oldukça güç bir iş olduğu fikrini uyandırmaktadır. Plânlama, kontrol ve analiz gibi amaçlarla çeşitli işletme fonksiyonlarında kullanılmak üzere ileri sürülen modellerin temel ilkeleri bu çalışmada verilmiştir. Modellerin yansıttığı bağıntıların hesaplanabilme imkânları ile çabuk hesaplanabilir olmaları, maliyet bakımından yolaçtıkları külfetler ile birlikte tezde açıklan mıştır. Günümüzdeki işletmelerin yönetimi, hergün birçok kararın verilmesini gerektirmektedir. Kararların verilmesinde daha önce kurulmuş modellerden yararlanma yönünde birçok teşebbüs vardır. Özellikle İkinci Dünya Harbinin ortaya çıkardığı askerî problemlerin çözümlenmesi için başlatılmış yön-eylem araştırması çalışmaları model kullanmayı yaygın hale getirmeye yönelmiştir. Gurup çalışması ilkesi altında çeşitli bilim alanlarından gelen elemanlar, işletme problemlerine çözüm yolu bulmak için biraraya gelmişlerdir. Bilimsel metodların problemlere uygulanması amacıyla belirti bir işlemi yönlendiren temel kanunlar tesbit edilmiş ve incelenmiş tir. Model kullanma ile belirgin olan Yön-eylemde amaç, yönetici ye bir cümle değişken şart altında bir işlemin ne sonuç verebilece- (*) Prof. Dr. 1. Nevzat Eser, Prof. Sabahaddin Sertoğlu ve Doç. Dr. Osman Tekok'dan kurulu doktora tez Jürisine verilmiştir. 139ğini kantitatif olarak tesbit etmek imkânı vermek ve karar verme işlemine sağlam bir temel sağlamak şeklinde özetlenmektedir. İşletme yönetim sürecinde model kullanılması imkânının var olup olmadığını ve model özelliklerini araştırma konusu eden bu tez çalışması model sınıflarını belirtmekte ve özellikle matematik model kavramı üzerinde durmaktadır. Bir modeldeki değişken, parametre, katsayı kavramlarının ne olduğu açıklanmıştır. Daha sonra modellerdeki katsayıların hesaplanma güçlükleri belirtilmiş tir. Katsayıların gerçek durumu tam olarak yansıtma derecesi ile tesbiti için gereken matematik işlem ve analizlere işaret olunmuş tur. İlk safhalarda ele alınan modellerin (Doğrusal Programlama, Parametrik Plânlama, Yönetim Katsayıları...) gerçek hayatta uygulanabilme imkânları ve ilkeleri özetlenmiştir. Bu modellerin plân lama ve kontrol fonksiyonunda kullanılma imkânı olacağı düşünülerek konu karar verme açısından etüd olunmuştur. Bu amaçla plânlama kavramı ve ilkeleri kontrol fonksiyonu ile bağıntılı olarak açıklanmıştır. Plânlama dönemi ve ufku, plânlamanın temel aşamaları ile plânlamaya esas alman zaman aralıklarının alternatif seçimi üzerindeki etkileri araştırılıp belirtilmiştir. Daha sonra verilen akım şemaları ile plânlama işlerinde gerçekleştirilen işlemler mantıki bir sıra içerisinde Ana İşletme Plânlarının hazırlanma sı bakımından belirtilmiştir. En iyi sonucu elde etmek için nasıl hareket etmeli, hangi metodu kullanmalı, iyi kararın nitelikleri ve gerektireceği adımlar çeşitli yaklaşımların müşterek noktaları tesbit olunarak özetlenmiştir. Yönetim karar verme sürecinde yararlanılan olasılık ilkeleri ve bazı kriterler başlangıç bilgileri arasında belirtilmiştir. Karar verme sürecinde model kullanma yapılacak araştırmaların düzenli bir şekilde yürütülmesini kolaylaştırmaktadır. Model ile çalışma, karşılaşılan durumdaki belirsizliğin metodik bir şekil de incelenmesini mümkün kılar. Böylece, karmaşık, müphem ve anlaşılması güç hususların analiz edilme imkânı yaratılmış olur. Ayrıca, karar verilecek durum ve karar vericiyi etkileyen unsurlar gözden geçirilir ve bu unsurlardan kritik olanlarının tesbiti mümkün olur. Bu tezin ilk bölümlerinde yön-eylem araştırması bilimsel yönetim ve karar verme sürecinde modellerden yararlanma akımla- 140rının sentezi verilmektedir. Konular arasında zincirleme bir bağıntı kurulmaya, düzen ve sıra tesis edilmeye çalışılmıştır. Sistemler yaklaşımı ve sistem kavramı, karar teorisi ve model alanındaki çalışmalar özetle belirtilmiştir. Daha sonra yön-eylem araştırması ve bilimsel yönetim zincirini sistemler yaklaşımı model kavramına bağlamaktır. İlk safhada modeller konusunda verilen genel açıklamalardan sonra Toplam Maliyet Modeli adı altında üretim plânlama işlerin de kullanılan bir model çalışmasına ayrıntılı olarak yer verilmiştir. Model, üretimin düzenli bir şekilde yürütülmesi için verilecek kararlara formel bir şekil verme yönünde literatürdeki en önemli denemelerden biridir. Ayrıca bu tür. bir model çalışmasının, gerçek durumu en yakın takribilikle gösterebileceği ileri sürülmektedir. İşe giren veya işten çıkan işçilere ilişkin ödemeler, envanterde bulundurulan maddelerin yolaçtığı maliyetler ve fazla mesai maliyetleri ikinci dereceden denklem ve fonksiyonlarla gösterilmektedir. Ayrıntılı olarak verilen bu modelin maliyet bileşkenleri olan a) İşe alma ve işten çıkartma maliyeti, b) Normal çalışma süresine iliş kin maliyetler, c) Fazla çalışma süresine ilişkin maliyetler ile d) Envantere ilişkin maliyet fonksiyonları grafiklerle özetlenmiştir. Daha sonraki açıklamalarda, modelin bir hesap makinesi ile değişken değerlerini yerine koymak suretiyle ihtiyaç duyulacak işgücü miktarını veya üretim oranını tesbite imkân verdiği belirtilmektedir. Holt ve arkadaşları tarafından yapılan bu model çalışmasında temel amaç, üretim ve envanter sistemlerinin düzenli bir şekilde yürütülmesidir. Bu amaçla işgücü miktarı, envanter miktarı, dışarıdan bir firma ile anlaşmak yoluyla üretim veya fazla mesai yapmak gibi imkânlar birer değişken olarak kullanılmaktadır. Akademik bir çalışma olmaktan ileri gidemeyen model daha sonra Gordon tarafından bir bira fabrikasında uygulanma imkânı bul muştur. Ancak bu uygulama bir defadan fazla olamamıştır. Hesaplanan katsayılar belirtilmek suretiyle model belirli bir an için teşkil edilmiştir. Model katsayılarının hesap edilmesi için gerekli olan işlemlerin çokluğu ve bu işlemlerin yapılması için Elektronik Bilgi İşlem (EBİ) imkânları kullanılma zorunluğu ile verilerin hazırlanmasının alacağı zamanın uzunluğu, katsayıların hesaplandığı durumun değişmesi ve işletmenin yeni bir duruma ulaşmış olması ile birlikte çalışmanın başlıca güçlükleri arasında belirtilmektedir. 141Bu nedenlerden ötürü Toplam Maliyet Modeli akademik çalışma olmaktan ileri gidememektedir. Ancak, problem için kurulan model işletme yöneticisine yürütmekle sorumlu olduğu ve çeşitli kararlar vereceği bir durum konusunda bilgi sağlar, işgücü, sermaye sahipleri menfaatleri ile kamu mülâhazalarının hep birarada görülmesi ve eldeki problemin daha iyi bir şekilde kavramasını sağladığı veya bu yoldaki çalışmalara başlatıcı etki yapdığı söylenebilir. Verilen Envanter Yönetimi Modelleri ile hipotezin doğrulanma sına yaklaşılmaktadır. Şematik Plânlama ve Kontrol Modelleri konusunda gerçek hayattan alman bir uygulama ise hipotezin doğruluğunu sağlamaktadır. İşletme Yönetimi alanında kullanılan modeller, alternatifler den seçim yapmada yararlanılan birer araç olarak kabul edilebilinir. İşletme Yönetimi alanında modellerin kullanılabilir olma şartı olarak model yoluyla elde olunan sonuçların makul olma derecesi aranmaktadır. Model kullanma, makul sonuçları sağladığı derece de uygun görülmektedir. Uygulama alanından alınan bir model tez hipotezini «işletme yönetimi sürecinde modellerden yararlanılır» en etkin bir şekilde doğrulamaktadır. Birinci safhada özetle belirtilen model çalışmaları ve ilkeler den sonra ikinci safhada Toplam Maliyet Modeli ayrıntılı bir şekil de verilmiştir. Daha sonra Envanter Yönetimi Modellerine üçüncü safhada geçilerek ilke ve özellikleri Statik ve Dinamik Durumlar al tında özetlenmiştir. Yönetime konu olan maddelerin özellikleri, işletmenin sağlamak istediği hizmetin derecesi ile envanterin üretim plânlama ve programlama sisteminde bir değişken olarak özellikleri ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Statik ve Dinamik durumlar ayrıntısı altında optimal sipariş miktarı, optimal sipariş noktası ve optimal güvenlik stok seviyesi ayrı ayrı belirtilmiş, ilgili formüller verilmiştir. Envanter Bulundurma Maliyeti ve Sipariş Maliyetinin birleşimi ile elde olunan Toplam Maliyet Eğrisi çizilmiş, sipariş miktarının optimum olacağı nokta toplam maliyetin minimum kılınması yoluyla grafik yöntemle tesbit olunmuştur. Envanter modelleri ve faraziyeleri belirtilmiş ve bunların gerçekdeki uygulama ile uyarlılık dereceleri araştırılmıştır. 142Şematik Plânlama ve Kontrol Modellerini araştırma konusu alan son safha bu modelleri zaman yönünden incelemiştir. Uygu lamadan alman bir projeye ilişkin faaliyetler liste halinde ve teknolojik öncelik kaidelerine göre düzenlenip zaman yönünden değerlendirilmiştir. Uygulamadan alınan proje yeniden, zaman yönün den hesaplanarak düzenlenmiştir. İlk safhada verilen temel şema tik plânlama ve kontrol esaslarından yararlanılarak yönetim ve kontrol sürecinde kullanılan şematik model özetlenmiştir. Uygulamada kullanılan bir durumu yansıtması nedeniyle bu model tez hipotezini doğrulamaktadır. İşletme yönetim sürecinde model üzerinden elde olunan bilgiler yönetici tecrübe ve içgüdüsüyle birleştirilmek suretiyle karar verme sürecini kolaylaştırmaktadır. Karar verme sürecinde birden fazla amacın gerçekleştirilmesi sözkonusu olduğunda optimizasyon önem kazanmaktadır. Birçok çalışmada optimizasyon tekniklerin den yararlanılmaktadır. Tez konusu en ayrıntılı bir şekilde ele alınmış ve hipotezin geçerliliği çeşitli açıklama ve uygulamalarla doğrulanmaya çalışılmış tır. 143