Örgütsel açıdan çokuluslu şirketler ve Türkiye örneği

Abstract

ÖZET Çokuluslu şirketlerin örgüt ve yönetim yapılan açısından incelendiği tezimizde güdülen amaç iki yönlüdür:- Çokuluslu şir ketlerde uygulanan başlıca örgüt yapılarını belirlemek ve bu bil giler ışığında Türkiye'deki uygulamalarla ilgili olarak bir durum tesbiti yapabilmek. Çokuluslu şirket bir genel merkez yönetimi altında birçok ülkede yatırım ve faaliyetleri bulunan şirketler topluluğu olarak tanımlanabilir. Son otuz yıl içerisinde çokuluslu şirketler* birçok ülkenin sosyal » ekonomik ve politik yaşamlarını etkileyebilecek kadar büyük gelişme göstermişlerdir. Yurt dışı işletme faaliyetle rinin bu hızlı gelişmesi yeni yönetim sorunları yaratmış, çeşitli ülkelerdeki farklı çevresel faktörlere uyum sağlayabilecek örgüt lere ihtiyaç- duyulmuştur. Dış ülkelerdeki faaliyetlerinde şube, yavru şirket vb. gibi üretim birimleri kurmak zorunluluğu nedeniyle çokuluslu şirketlerin örgüt- yapılarının oluşturulması üst düzey yöneticiler için başlıca sorun olmuştur. Birçok çokuluslu şirket bünyesinde önce bir ihracat birimi kurmuş., daha sonra uluslararası bölüm yapısına ve giderek global örgüt yapısına dönüşen bir örgütsel gelişme izlemiştir. Global yapılar fonksiyona., ürüne ve coğrafî bölgelere göre organize edile bilmektedir. Bazı firmalar da ast`' ın birden fazla üst 'e karşı so rumlu olabileceği daha karmaşık matriks örgüt yapılarını tercih etmişlerdir. Her bir yapının üstün ve sakıncalı yanları vardır. Şirketler büyüklüklerine., uyguladıkları teknolojiye, örgütün sahip olduğu insangücüne ve tercih ettikleri yönetim felsefesine (ana ülke eği limli, konuk olunan ülke eğilimli ve faaliyetlerinde ülke farkı gözetmeyen) göre örgüt yapılarım seçeceklerdir. Diğer taraftan227 yurt dışı birimler ile şirket merkezi arasındaki ilişkiler v başka bir deyişle merkeziyetçi l i k-ademimerkeziyetçilik konusu da çokuluslu şirketler için önemli bir örgütsel sorun oluşturmaktadır. Her şirket- için en iyi örgüt yapısını belirlenmek güçtür. Ku rulan örgüt yapısı zamanla değişen şartlara göre yeniden uyarlana bi lmel idir. Çalışmamızda iki yöntem uygulanmıştır: Çokuluslu şirketlerin örgüt yapılarının incelendiği I» ÎI ve IÎI bölümlerde teorik bir yaklaşım,, bu kavramların Türkiye'deki uygulamalarının araştırıl dığı IV ve V bölümlerde ise ampirik bir yaklaşım izlenmiştir. Türkiye'de 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu çerçevesinde faaliyet gösteren 44 şirketten alınan anket cevapların dan elde edilen bulguların başlıcaları şöyledir: -Şirketler örgüt yapılarında üretim, finans, pazarlama, personel yönetimi gibi faaliyetleri esas alan fonksiyonel yapılaşmayı tercih etmektedirler. Genellikle üç hiyerarşik basamak (genel mü dürlük, müdürlük ve şeflik) mevcuttur. Fonksiyonel yapı » hiyerar şik düzeylerine, ürettikleri ürün çeşidinin az oluşuna (genellikle üç farklı temel ürün), sınırlı ihracat ve AR-GE kapasitelerine ve çokuluslu şirketin diğer ülkelerdeki üretim birimleriyle bütünleşmemi ş üretim hatlarına uygun düşmektedir. -Şirketler nispeten yüksek teknoloji uyguladıklarını belirt mişlerdir. -Yabancı sermaye payı arttıkça yabancı üst düzey yönetici istihdamı da artmaktadır. Çünkü daha fazla yabancı sermaye konu lması daha çok risk yüklenmeyi de gerektirmekte bu durum da bazı faaliyetlerdeki kontrolü artırmayı zorunlu kılmaktadır.228 - Çokuluslu -şirket merkezi çoğunlukla yatırımlara ve üst düzey yönetici istihdamına ilişkin stratejik seçim ve kararlarda sorum luluk yüklenmekte* diğer faaliyetlerde ise tüm yetki ve sorumluluğu Türkiye'deki şirketlere devretmektedir.. Sonuç olarak,, muhtemelen yakın bir gelecekte Türkiye'nin Av rupa Topluluğu 'nun tam üyesi haline gelmesi şirketlerin örgüt yapı larını tekrar gözden geçirmelerine- ve örgüt geliştirme projeleri başlatmalarına sebep olabilecektir. Ayrıca şirketler yetenekli yerli yöneticilere yönetsel ve teknik beceriler aktaracak yönetici geliştirme programları düzenlemek zorunda kalabileceklerdir. Diğer taraftan çokuluslu şirketlerden elde edilecek yararın artırılabil mesi için ortak yatırıra esaslarının geliştirilmesi de gerekli ola caktır.

SUMMARY This dissertation is an attempt to study the multinational corporations from the standpoint of their organizational struc tures and administration. The purpose is twofold: The first one is to analyze the common structural characteristics of the multi nationals and the second is to study the Turkish experience in this respect. A multinational company can. be defined as a cluster of cor porations controlled by one headquarters with the operations and investments spread over many countries. Multinational companies are one of the most significant world trends of the last three decades. Their business activities across national boundries have become massive in scale and as a result they have become a major influence over political» economic and social development of many nation states. This growth of business activity across national boundries has confronted the business executives with new management problems. They have to maintain viable organizations which can be adoptive to deal with a wide range of environmental factors in several different countries. In these circumstances the structuring of the organization of a multinational company has- become one of the main considerations of the executives, since their activities abroad require that the company establish and operate overseas branches» affiliates or other units of oroduction. Most of the multinational companies have evolved a structure moving from an export-unit one to a separate international division and later to a global-organization structure. Global structures can be organized with the emphasis on function* product230 or geography. Some firms prefer to build a grid structure which maintains subordinates to have reporting relationships sore than one manager. Each of the 'Structural designs has advantages and disadvantages. Yet the company has to build its structural design depending upon a large number of variables such as size of the company» applied technology» environmental factors, philosophies (ethnocentric, polycentric» geocentric) and the human resources of the firm. Another important organizational problem of a multinational company is the relationships between corporate headquarters and the foreign subsidiaries» that is» the centralization versus de centralization issue. Ho simple criteria exist for selecting the best organiza tional form. Once an organizational structure adopted it should be reviewed critically over time in relation to changing conditions. In terms of its methodology» this dissertation can be thought of having two main parts: The first one which consists of Chapters I-ÎÎI is a conceptual study of organizational structures with re spect to multinational companies » the second part which covers chapters IV-V is the empirical study of the above concepts in the Turkish context. The major findings of the research based on the evaluation of the responses of the questionnaire obtained from 44 companies operating in Turkey under the Foreign Capital Encouragement Law, 6224 are the following: -The companies have arranged their structures with the emphasis on functional activities such as production » finance » marketing and personnel administration. The hierarchy levels of the organizations consist mainly three parts» general directors»231 directors and managers. This functional structure is compatible with their hierarchy levels» fairly narrow range of products (gen erally 3 mainly different products), their limited capacity for exports and R and D activities and unintegrated production lines with the units in other countries, -The companies have declared that they possess a relatively high technological capability. -The more the foreign capital share s the more the foreign executive employment. This can be explained as snore foreign share means taking more risks thus requires tight control over specific functions. -Corporate headquarters take the responsibility of the stra tegic choices and decisions mostly relate'd to investments and executive recruitments and delegate maximum responsibility and authority operations to the subsidiaries in Turkey. The study concludes that a probable full membership of Turkey of European Community in the near future would force the firms to reconsider their organizational structures and start 00 projects. In addition companies would have to carry on management-development programs deisgned to transfer technical and managerial skills to promising local national managers. On the other hand necessary measures need be taken in advance for the establishment of a better joint-venture culture to increase the. benefits gained from multinational companies.