Kemalüddin el Farisi`nin, İbnü`l-Heysem`in optik kitabının kırılmaya ait bölümüne yazdığı açıklamanın arapçadan çevirisi ve incelenmesi

Abstract

120 yakın olan bitim noktalarında eksenle karşılaşırlar. Sonra da onların tümü bitim noktalarının uzağında ekseni keserler. Sağ taraftaki hatlar ekseni solunda ki hatlarda sağında olur-, lar. Bunu bütün noktalarda düşündüğümüzde karşı kısımdaki başlangıçların herbirinin, tepeleri gözde ve tabanları da karşı kısmın başlangıçlarında olan yüzeyleri olacağı açıktır, Onlakm hepsi kürede ikinci başlangıçlara doğru saparlar ve koniler üzerindeki birinci paraleller onların tepelerine doğru yaklaştıkça daralırlar. Sonra tam bir koni üzerinde havadan bitimlere doğru saparlar. Ondan sonrada bitimler ve ikinci başlangıçlar arasındaki karşılıklı koniler üzerinde ve tabana doğru yoğun bir cisimle kesildiği ya da ışının tamamen yok olduğu yerde genişlerler. Karşılıklı koniler- deki ışınlar eksene kıyasla muhtelif konumlarda olup, onun sağmdakiler solunda, sol undakil erde sağanda.olurlar. Özet (KONİLER) Meydana gelen koniler iki kısma ayrılır. Ta banı başlangıç olan koninin geçtiği kısım ikincilerle kıyas landığında toplanmalar kıs mının bit imindeki dairenin karşısı olduğu görülür. Bu sebeble onu El Mahrutu'l Evsat olarak adlandırdık. Diğer kısım ise- meydana gelen koniden geri kalandır vve bu sebeple onu da El Mahrutu»! Ecvef olarak adlandırdık. Daha önce ke sin olmayan bir ifadeyle ışın konisinin muhtelif büyüklüklerde olduğu söy lenmişti. Görünüş itibariy- la onun konumlarının en doğ- Şekil 8 / ru olanı eksenin konumudur.121 Ye onun konumunun kesin olmayan en şiddetli olanı ise köşe leridir. Eksene,:yakm olana, uzak olanı bel iri er »Sapma ve yansıma biçimleri iki katına çıkar. Bu ikisinin açıları da ha büyük olduğu zaman, bu ikisiyle meydana gelenin iki katı daha çok olur. El Mahrutu'l-Evsat iki sebepten dolayı Ecvef- teki en kuvvetli ilk sapmadan sonra olur. Yani istikamet, sapma ve bu ikisinden eksene daha yakın olanı, daha uzak olandan daha güçlüdür. Havadaki sapma ikiıici kez o ikisinde- kinin iki katı kadar ikinci sapma için artarsa ve Evsafta ortaya çıkan iki katı olursa yine Ecvefte ortaya çıkandan az olur. Onlardan eksene daha yakın olanı kenarda olandan daha azdır. Bundan dolayı meydana gelen koniyi ikinci sap madan sonra yakma konisi olarak ve yansımadan sonraki kışıma larınıda Muhharrak koniler diye adlandırdık. İR.dairesinde (Şekil 9) karşı kısmın tabanına kiriş çıkalım bu Evsafta bulunan C'de bölünür ve eksen onu ikiye böler. Ecvefte bulunan ilk iki taraftan eşit iki fark lı kısım meydana gelir. Orta daki kısmın iki tarafından geçen iki sapma ışını daire nin çevresinin toplanma nok tasının bitimi olan İR' de kar şılanırlar. C kısmının kutbu A 'da toplanma noktasının tabanında ikinci kez sapan koninin tepe si olsun. Yüzeyide El Mahrutu'l Evsafın yüzeyidir. El Mahruîu'l Ecvef 'in iki kenarı eksen üzerindeki HD ikinci kez saptıktan sonra karşılaşırlar. BHT sağ kenardan sol kenara DHK de sol dan sağ tarafa gider. Sağ Evsafın kenarı DR ile sol Evsafın kenarı olan BÎ,A üzerinde kesişsinler. Sağ Ecvef in kenarı T' de sol Ecvef in kenarıda K'da kesilsin. Evsat ışınların kendisinde bulunmadığı THK üçgeni ve kendisinde ışınlardan bir demet ±ı bulunduğu RDHT yüzeyi Evsat ve Evcef ''in sağındaki122 ışınların toplamıdır. KHf İR yüzeyi kendisinin sağındaki ışınları kapsar. AB yüzeyide iki koninin ışınlarının tümü nü kapsar. AB hattında uzayan yüzey BH hatları arasındadır. AD' de ise Ecvef'in sağındaki ışınlardan başkası yoktur. Ya kan koni ve AD hattında uzayan yüzey. DH ve AB hatları arasın dadır. Bunda Ecvef'in solundaki ışınlardan başkası yoktur. Bu iki yüzey Ecvef i* 1'- Makus 'tur ve o ikisinin arasındaki ise Evsatu'l. Makus ' tur. Daire ekseni üzerindeki harici ve dahili hatlarla bir likte döndürülürse bir ışın konisi ile birinci ve ikinci sap malardan sonra ışınların uzadığı bir çevre ortaya çıkar. Bu şekilde anlatılanları kavramak kolaydır. Eksene yaklaşan yan sımaların ve müstevilerin tümü çevrede oluşanlardan daha güç lüdür. Görül üyorki Ecvefü'l Makus giderek genişler ve onun yakın mesafedeki genişliği karşı kısım üzerindeki tabanın genişliğinden daha büyük olur. Dahası Evsatü'l Makus da böy ledir fakat daha uzak bir mesafededir. Sonuç Göz THK konisine çapraz uzanan bir hattır. 0 sapmayla görülür. Daha büyükse ve Evsattaysa onun tek düz bir görün tüsü vardır. Bu köh'i gözden küreye yaklaştırıldığında uzun luğu büyür ve geneşliği artar. Ecvef ve Evsat kısımların tümünde bu benzer şekilde olur. Yazılı satır gözün küreden uzaklaştığında gördüğünden daha çok görülür. THRD bazen 'Evsatta daha büyük ve müstevi görünür. Bazen de Ecvef r in sağında yansıma olarak görülür. Onda eksene daha yakın olan daha uzak olandan daha uzak olur. IBHK'da ise bazen Evsatta daha büyük ve müstevi ve bazende Ecvef'in sağında bahsedil diği gibi yansıma olarak görülür. Şekildeki `(Şekil 10) ABHD Evsatta büyük ve düz olarak görülürse Ecvef'in bütün yönlerinde halka şeklinde yansıma olarak görülür. Bu sebebten dolayı küçük cisim kendi sureti üzerinde görülen şey ile birlikte halka şeklinde görünür. Ibnü'l Heysem rahme tullahın sapma hatları konusunda söylediği gibi ekseni kesmezse