Osmanlı dönemi çadır süslemeleri

Abstract

311 ÖZET Orta Asya'da göçebe hayatının gereği olarak kısa za manda kurulup sökülebilen, kolaylıkla bir yerden bir yere taşınabilen, nitelikte iklim şartlarına uygun, çok yönlü yararlanma imkanına sahip arınağı yani çadırı yapmışlardır. Çadır, göçebe hayatı yaşayan insanların özelliği ve bu kültür kuşağının sembolü haline gelmiştir. Bugün hala Orta Asya'nın bir çok yerinde, Anadoluda Türkmenler geleneklerine bağlılık ve ekonomik nedenlerle göçebe hayatını sürdürmektedirler. Çadır yapımında kullanılan malzemeler, genellikle içinde yaşayan insanlar tarafından yapıldığından, ihtiyaca göre değişik çadır çeşitleri ortaya çıkmıştır. Ekonomik ko nularla birlikte sanat yeteneği ve özgürlük sevgisi de oluş muştur. Pek çok şeyi kendilerinin yapma zorunluluğu, her şahsı mutlaka bir beceriye sahip kılmış, ağaç işleri, doku macılık, dericilik, keçecilik ve diğer el sanatları kendi aralarında pratikten gelişmiştir. Çadırların Çin'den Anadoluya, oradan da Avrupa'ya kadar uzanan kültür, sanat ve mimari alanlarında önemli bir yer tuttuğu görülmektedir. Çadır türleri şöyle sıralanabilir; Alaçık-Çatma ev, Yurt veya keçe örtülü çadır, Topak ev, Kara çadır, Mahruti çadır, Tam tenefli çadır, Yarım tenefli çadır, Şemsiye çadır, Kumandan çadırı, Beşik çadırı. Osmanlı dönemi saray ve ordu çadır türleri de şunlar dır; Otağ-ı Hümayun, Otağ-ı Asafi, Halvet çadırı, Zokaklu çadır, Çadır-ı Hazine, Kurba çadır, Hastahane çadırı, Kilar çadırı, Çadır-ı Sarraçhane, Çadır-ı Matbah, Çile çadırı, muhtelif sınıf asker çadırları.312 Osmanlı dönemi ordu ve saray düzeninde önceleri, ahşap gövdeli ve kubbeli yurt tipi çadırlar kullanılmış, sonraları ise hizmetin özelliğine göre çok direkli, bez ör tülü çadırlar kullanılmaya başlanmıştır. Padişah ve paşa çadırları bazen mahruti tenefli kuman dan ve beşik çadırları, bazen de kara çadır tipi direkli ça dırlar olup sadece, içten ve dıştan atlas, ipek sırma işle meli kumaşlar ile kaplanmıştır. / Form ve fonksiyon bakımından olduğu kadar süslemeleri açısından da çok önemli yer tutan Osmanlı çadırları, Türk süsleme repertuarının araştırılmamış kaynaklarından biridir. Süslemeler, bu açıdan ele alınarak incelenmiştir. Türk süsleme sanatı, pek çok kültürlerin süsleme ge leneklerinden etkilenmiş olmakla beraber, gerek renk, motif ve kompozisyon yönlerinden, gerek se Türklere özgü sadelik yönünden, Türk duyuş ve düşüncesinin en önemli aracı olmuştur. Türk süslemesi, uygulandığı alanın bütünlüsünü bozma dan o esere ayrı bir ahenk ve güzellik katar. En basit gibi görünen bir motifin ardında bile, binlerce yıllık bir kültür oluşumunun yeni bir sentezi görülmektedir. Çadır süslemelerin- deki işleme tekniği, motif, renk ve kompozisyon özellikleri, ait oldukları dönemin süsleme sanatlarıyla benzerlikler gös termektedir. Çadır süslemelerindeki işleme sanatının teknik ve estetik bakımından çok üstün bir seviyede olduğu görül mektedir. 17. yüzyıl başına ait çadır süslemelerinde teknik, renk, konu ve kompozisyon bakımından sadelik görülürken, yüz yılın sonlarına doğru Avrupa sanat anlayışının etkisiyle, renklerin çoğaldığı, malzemelerin cins ve kalitelerinin de ğiştiği, konuların gerçeğe daha yakın biçimlendirildiği ve kompozisyonların sadelikten biraz uzaklaştığı görülmektedir. 18. yüzyıl çadır süslemelerinde, batı sanat anlayışı nın da etkisiyle, renk sayısının- arttığı, tonlamalarla yeni boyutlar kazandırılan her türlü motifin karmaşık bir biçim de düzenlendiği görülmektedir.313 19. yüzyıl süsleme örneklerinde, 18. yüzyılın devamı olarak aynı özellikler tespit edilmiştir. Bu yüzyılda, Avrupa Barok ve Rokoko üslubu, çadır süslemelerinde görülmektedir. Bu üslup, dönemin diğer süsleme sanatlarında da etkisini göstermiştir. Bu çalışmanın sonucunda, Orta Asya'dan günümüze kadar çadırların genel özellikleri ile ilgili bilgiler verilmiş, Osmanlı dönemi ordu ve saray çadır süslemelerinin kaynağına inilerek, özellikleri fotoğraf ve çizimlerle saptanmıştır. Araştırmada tespit edilen çadır örneklerinin işleme teknik leri, motif ve kompozisyon analizi yapılarak bir katalog hazırlanmıştır. Topkapı Sarayı Müzesi ve Askeri Müzedeki Osmanlı dönemine ait çadır süsleme motiflerinin çizimi yapı larak, desenler, kataloga ilave edilmiştir. Türk sanatı, tarihi, süslemesi ve kültürünün tanıtılıp, yaşatılarak yeni boyutlar kazandırılmasında katkıda bulunacağına inandığımız bu çalışmanın, bundan sonraki araştırmalar için de olumlu bir başlangıç olacağı kanısındayız.

314 SUMMARY In the Central Asia, people made tents which are basic to the nomadic life, and which are easily dismentable into parts, easily transportable and adjustable to the climate conditions. The tent was a characteristic symbol of the people living nomadic life and the so called cultural period as well. Today, the Turcomen in several places of the Central Asia and Anatolia live nomadic life due to economic and traditional reasons. Since the materials used to make the tents are generally made by the people living in them, ther have been various tent types according to the changing needs. The ability of art and the love of freedom along with the economic conditions came into play. The obligation to encounter the needs of their lives enabled every individual to contrive a certain skill and wooden workers, weavings, leathership, carpet making, and other manual arts have developed as the necessity of practical life. We see that the tents have an important place in cultural, craft and architectural areas, from China to Anatolia and from there to Europe. We can list the types of tents as follows; the constructed cottage called Alacak, the tent covered with carpet called Yurt, the round house, the Black tent, the Mahruti tent, the tent with full tenef, the tent with semi tenef, the Umbrella tent, the Commander tent, the Craddle tent. The types of palace and army tents in the OTTOMAN period are as follows; Otagh-i Khumaun, Otagh-x Asaphy, the Reace tent, the tent with Zoghags, the Treasure tent, the tent called Khurba, the Hospital tent, the tent called Khilar, the tent called Harness shop, the tent called Matbah, the Grief tent, and other tents belonging to various classes of soldiers.315 In the army and palace system of Ottoman period, the tents with wooden bodies and domes were first used and later tents covered with clothes with several posts were used according to the type of service fulfilled. The tents used by Sultans and Pashas were sometimes tents with tenefs, Mahruti and Commender, and sometimes Black tent with posts, covered by clothes called 'Atlas' from inside and outside with silken embossment. The Ottoman tents, which have a very important place in terms of not only form but also function and embossment, are one of the un reaserched. Embellishments are studied in this respect. Although Turkish decoration art has been influenced by the traditions of many cultures, it has been the most important instrument of Turkish sensitivity, and though in terms of both colour, motive, composition, and purification peculiar to Turks. Turkish decoration contributes to the harmony and beauty of any work without demolishing the holism of the field it is aplied to. Even behind the motive, which seems simple, we witness thousands and thousand of years of cultural synthesis. The embellishment technique, colour and composition character istics on tent decoration are similar to the decorative arts of the periods to which they belong. Embroidery on the tent decoration is at the top level not only in technique but also in aesthetic. The technique on tent decoration at the beginning of the 17 th century is of purity in colour, subject and composition, but we see that, there was an increase in colour, a change in quality of the materials used, more authentic formation of the subjects and a slight departure from the purity by the end of the century.316 On the tent embellishment in the 18 th century, there was an increase in the number of colour, a complex formation in every motive which gained new dimentions and donation with the influence of western artistic perspective. In the embroidery patterns of the last century, there were remainings of the 18 th century. In this century, the style was that of European Baroque and Rococo on tent decorations. This was also a characteristics of other decorative arts of the century. At the end of the study, the information was given about general characteristics of the tents from the Central Asian period up to now and the characteristics features of the Ottoman Army and Palace tent decoration were dr.awn and photographed. The embellishment techniques of the tent patterns in the research were devised and a catalog was prepared through an analysis of motive and composition. The motives of tent embellishment of the period in Topkapi Palace and Military Museums were pictured and designs were added to the catalog. We are of the belief that this research, which may contribute to the formation and intro duction of new dimentions in Turkish art, will be a positive preliminary to the projects of the future.