Bursa`da vakıfların sosyo-ekonomik işlevleri (1544-1588 ve 1749-1795 yılları arası vakıf muhasebe kayıtları ışığında)

Abstract

Vakıflar, toplum içerisinde sosyal dayanışmayı arttıran, gelir-servet dağılımını ve sosyal ilişkileri düzenleyen ve meslekî alanda istihdam sağlayan önemli kurumlardır. Bu kurumlar sayesinde din, eğitim, sağlık, şehircilik ve bayındırlık hizmetlerine yönelik çalışmalar kolaylıkla sağlanmakta, şehirlerin ticarî ve sosyal canlılığı arttırılmaktadır. Yerel tarih araştırmaları doğrultusunda belirli tarihsel zaman dilimlerine bağlı olarak, Bursa'da kurulmuş vakıfların incelendiği ve bu vakıfların listelendiği spesifik çalışmaların sayısı oldukça azdır. Bu nedenle hazırlanan araştırmamız ile, Bursa ile ilgili meydana getirilen bazı incelemelerde belirtilen, fakat detaylıca işlenmeyen bir konu aydınlatılmaya ve kent tarihine vakıf kurumları vasıtasıyla sosyo-ekonomik açıdan katkıda bulunulmaya çalışılmıştır. Bursa şer' iye sicillerinde yer alan vakıf muhasebe kayıtlarının incelenmesi sonrasında oluşturulan bu çalışma, ağırlıklı olarak avarız vakıfları ve para vakıfları üzerinde yoğunlaşmıştır. Avarız akçası vakfı; avarız vergilerinin ödenmesi ve bazı mahalle, köy ve esnaf teşekküllerinde nakde ihtiyaç duyan kimselerin sıkıntılarının giderilmesi gibi hizmetleri görmektedir. Ayrıca bu vakıflar, köy ve mahallelerin cami, mescîd, su yolları ve su kuyularının tamiri için gerekli parayı temin eden ve vakıflarda çalışan görevlilerin ücretlerini ödeyen bir yardımlaşma kurumudur. Vakıfların bir işletme sistemi olarak para vakıfları ise; vakfın kuruluş amaçları içerisinde yer alan her türlü ihtiyacı sağlamak için gelir elde etmek, önemli bir finans kaynağı olarak nakit ve kredi ihtiyacını hukuksal bir ortamda karşılamak, yüksek faiz oranlarıyla tefecilik yapanların elinden halkı kurtarmak ve verdikleri krediler ile girişimcilik ve üretime sermâye sağlamak gibi önemli işlevleri yerine getirmektedirler. Vakıf paralarının idaresi bir mütevellinin elinde bulunmakta, Bursa kadısının genel gözetimi altında çalışan mütevelli, vakıftan borç almak isteyenlerin gerekli teminata sahip olmaları durumunda kredi vermektedir.246 Bu çalışma ile, Bursa' da belirli dönemlerde oluşturulmuş vakıfları gösteren geniş bir liste ilk kez ortaya konmaktadır. Bu vakıf kurumlarının büyük bir bölümü, vakıf binalarının bakımını ve tamirini finanse eden, bu birimlerde çalışan personelin ücret ve maaşlarım ödeyen, mahalle ve köylerde çeşitli kamusal işlerin yürütülmesini sağlayan avarız vakıfları durumundadırlar. Avarız vakıflarına sermayeleri açısından bakıldığında ise, çoğunluğunun para vakfı sistemiyle işlediği görülmektedir. Dolayısıyla kullanılan kaynaklar doğrultusunda hazırlanan bu eserde, ağırlıklı olarak incelenen konular, avarız vakıfları ve para vakıfları hakkında olmuştur. Bunların dışında hayratın finansmanı için oluşturulan vakıflar, hirfet vakıfları ve yetimlerin mallarının vakıf sistemiyle işletildiği eytâm sandıkları da, araştırma kapsamı içindedir. Yaptığımız incelemede ilk olarak, vakıfların hukukî temelleri, oluşturulma süreçleri, kuruluş amaçları, yönetim ve denetim sistemleri ele alınmıştır. Araştırmanın yapıldığı dönem üç asırlık bir zaman dilimi içerisinden yaklaşık 258 yıllık bir süreyi içine aldığından, Bursa vakıflarının sürekliliği üzerine oldukça geniş bir inceleme de söz konusudur. Kayıtlarda tespit edebildiğimiz vakıfların, varlıklarını ne kadar sürdürebildiğinin aydınlanması için, incelediğimiz yüzyıllar içerisinde ele alman 11 defterdeki 1156 adet birbirinden farklı vakıf gözden geçirilmiştir. Bu çalışma sonucunda ise, yüz yılın üstünde yaşayan vakıf sayısının 278 olduğu ve Bursa'daki vakıfların % 24'ünün bir yüzyılın üzerinde yaşayabildiği ortaya çıkarılmıştır. ikinci bölümde, Bursa'daki vakıflar mekânsal ve fonksiyonel dağılımlarına göre guruplar halinde incelenmiş ve vakıflara gelir sağlayan menkul ve gayri menkul kaynaklar ortaya konularak, vakıflara ait gider kalemleri incelenmiştir. XVIII. yüzyıl içerisindeki gıda ve tüketim mallarının fiyatlarına bakıldığında, Bursa'daki gayri menkul değerlerinin düşük seviyede olduğu görülebilmektedir. Gayri menkullerin satış değerlerine bakıldığında ise, vakıflara ait bina ve arazilerin yıllık kira gelirlerinin genel anlamda düşük olduğu ve bu gelirlerin yıllar içerisindeki artan enflasyon karşısında, daha da küçüldüğü görülmektedir. Aynı yüzyılda vakıf çalışanlarının vasıflı işçiler karşısında daha az ücret aldıkları da tespit edilmiştir.247 Seneler geçtikçe vasıflı işçilerin ücretlerinde artış görülmesine rağmen, incelediğimiz belgelere göre aynı durumun vakıf çalışanları için geçerli olmadığını söyleyebiliriz. Bu nedenle yıllar geçtikçe, vakıf çalışanlarının aldıkları ücretlerinin eridiğini ifade edebiliriz. Üçüncü bölümde, incelediğimiz belgelerin büyük bir kısmında görülen para vakfı kayıtları yorumlanmaktadır. Kredi kurumu olarak Bursa'daki para vakıflarının sermayeleri, bu sermayelerin işletilme yöntemleri, topluma ve esnafa ait kredi işlemleri, kullanılan kredi miktarları ve vakıflardan kredi kullanan fertlerin toplumsal statüleri gibi bir çok konuyu içine alan üçüncü bölüm; özellikle Bursa' da vakıfların ekonomik işlevlerini ortaya koyması bakımından önem teşkil etmektedir. incelediğimiz dönemler içerisindeki sosyal ve ekonomik bozuklukların olmasına rağmen, diğer Osmanlı yerleşim birimlerinde olduğu gibi Bursa şehrinde de, iktisadî faaliyetlerin ve mevcut olan kurumların varlıklarım bir şekilde devam ettirdikleri görülmektedir. Birçok Osmanlı zanaat birliği hızla değişen ekonomik şartlar karşısında ayakta durabilmek ve rekabet edebilmek amacıyla çok çaba harcamışlardır. Bu çabalar sonucu ise, Osmanlı yerli pazarlarının bir kısmı güçlerini korumayı devam ettirmişler ve pamuk endüstrisi gibi bazı önemli sektörler, Avrupalı rakiplerine karşı iyi bir şekilde yarışmışlardır. XVIII. yüzyılda Bursa'da dokumacı esnafı ve dokumacılık sektörüne hizmet eden guruplar, değişen şartlar içerisinde ayakta kalma çabası içerisinde olarak, nakit ihtiyaçlarım karşılamak için, kredi kaynağı olan para vakıflarından küçük meblağlarla yararlanmaktaydılar. Avrupa'nın talebinin düşmesine rağmen ipek fiyatlarının artış göstermesi, yerli talebin arttığım ortaya koymakta ve ipekli dokumacılığın önemli ölçüde varlığını devam ettirdiği görülebilmektedir. 1783-1784 senesinde Bursa'daki para vakıflarından kredi kullanan fertlerin %24'ü esnaf taifesine mensuptur. Bu gurup içerisinde para vakıflarından en çok kredi kullananlar, mal üreten esnaf guruplarıdır. Mal üreten esnaf gurupları içerisinde kredi kullananların çoğunluğunu ise, ipekli dokuma üretiminde çalışan kişiler248 oluşturmaktadır. Tekstil alanında çalışan zanaatkar ile, dokuma ürünlerinin ticâretini yapan şahısların tüm kredi kullanan şahıslara oranı % 8 ile % 9 arasındadır. Vakıf sermâyelerinden kullanılan toplam kredi miktarlarına bakıldığında, ipek sektörünün kullandığı kredi miktarının, toplam kredi miktarına oram ise, bu tarihlerde %5 ile %6 arasında çıkmaktadır. Özellikle kutnîci, beledîci ve dolabcı gibi ipekli dokuma alanında faaliyetlerde bulunan gurupların kullandıkları kredi miktarları en önde gelmektedir. Örneğin 1783-1784 senesinde, sadece kutnîcilerin kullandıkları kredi miktarı mal üreten esnaf gurupları içerisinde, %13'lük bir orana sahiptir. Bu değerlere bakıldığında, ekonomik düşüş süreci içerisinde, Bursa'da tekstil üretiminde bulunan esnaf kollarının, değişen şartlara ayak uydurarak ve gerektiğinde geleneksel üretim tarzına sarılıp, gerektiğinde ise yeni yöntemler uygulayarak bir üretim örgütlenmesi içinde oldukları ve varlıklarını devam ettirmeye çalıştıkları görülmektedir. Ayrıca para vakıflarının kredi İmkânından yararlanan esnaf ve zanaatkara ait borçların, sınırlı miktarda olduğuna bakıldığında, bu zümrenin durumlarının orta halli olduğu ve yerel üretimde bulundukları anlaşılmaktadır. Bursa'da sermâyelerinde işletilmek üzere para bulunduran vakıflarından borç alan kişiler, şehir nüfusunun hemen her kesiminden değişik insanları içine almaktadır. Kredi kullanan şahıslar içerisinde esnaf taifesi dışında, askerî kökenliler, reaya, ziraat ve kozacılık ile uğraşan köylü halk da bulunmaktadır. Vakıflarından alman kredilerin daha çok, orta ölçekli zanaatkarların ve esnaf guruplarının, ya da nüfusun değişik topluluklarına mensup orta halli insanların, nakit ihtiyaçlarım temin etmek için kullanıldığı anlaşılmaktadır. Büyük çaplı ticâret için, bu kredilerin alınması söz konusu değildir. Toplum içerisinde esnaf toplulukları dışında değişik zümrelere ait çok sayıda insanın kredi kullanmalarının asıl nedenleri; vergi borçlarım ödemek, düşük faizli kredi imkânlarından yararlanarak küçük çaph sermâye artırımlarım sağlamak, çeşitli tüketim ihtiyaçlarım gidermek ya da ekonomik krizin getirdiği zor şartlardan kurtulabilmek içindir.

(In the Light of the Account Registers of the Waqfs Between the Years 1544-1588 and 1749-1795) Pious foundations are important organizations which increase social solidarity, arrange income-treasure ratio and social relationship and also create jobs. Thanks to such organizations for arrenging services in the fields of religion, education, health, town-planning and development and also for enriching the social life and trading in the urban areas. In the past records, the number of the local research about pious foundations established in Bursa is very rare. We hope that work will help to give some information about such a less known subject and contribute the history of the city in a social-economic way by the means of these foundations. This work is also focused mainly on avarız waqfs and cash waqfs after exarning accountancy records of waqfs which is listed in the judicial registers of Bursa. Avarız waqfs are established to pay extra-ordinary taxes and to supply cash for the people who is in need of financial support. These waqfs also help to pay repair cost of the mosques, water canals and water wells and the salaries of the people who work for the pious foundations. Cash waqfs are established to supply regular income for the pious foundations, to support tradesmen by giving them money to establish their own business. The works of these waqfs are under supervising of a group of people and the head of this group is judge of Bursa. This is a very research which shows the detailed list of the waqfs which were established in Bursa, most of them are avarız waqfs. We also added hirfet waqfs and eytâm sandıkları to that list.250 In the first part, we examined the legal basis of the waqfs, the establishing period of the foundations, the aim and the management and control systems of them. The period which is examined is 258 years. The research is relazied on 1 156 waqfs recorded in 1 1 accountancy books. The result of the research is `There were 278 waqfs which were able to live over a century`. In the second part, the waqfs are examined in groups due to their dwelling and functions and also their expenses are examined. The result is `When food prices are compared with real property prices, the rental property prices seems lower and get lower every year due to high inflation` In the third part, the records of the cash waqfs are commented. The capitals of these waqfs as a credit compary, the management methods of the capitals, the credit amounts and the people who gets credits are in the third part and important as they show us the economic activities of the waqfs established in Bursa.